يكى از طبقات اجتماعى كه براساس ضرورت هاى زندگى ، شكل مى گيرد، وام خواهان و بستانكارانند. به طور طبيعى اين طايفه نيز به نوعى با بدهكاران خود پيوند و رابطه دارند. همان طور كه در آغاز اين حقوق بيست گانه اخير - از حق همنشين - گفتيم ، امام سجاد عليه السلام در مقام ذكر حقوق اصناف و طبقات مختلف اجتماعى هستند؛ كه هر يك به طريقى با ديگران ارتباط دارند. اينك نوبت بستانكاران رسيده ، اگرچه ضرورت و نياز، عامل به وجود آمدن اين طايفه است ، اما آنها هم مثل ديگر طبقات جامعه ، واقعيت اجتماعى و حقوقى دارند كه بايد رعايت شود.

حقوق بستانكاران نسبت به افراد
نكته جالب توجه ، ظرفيت هايى است كه از منظر معارف ما درباره اين طبقه اجتماعى معنا پيدا مى كند و آن پيدايش حوادث و ضرورت ها است ؛ يعنى يك طبقه اصيل اجتماعى نيستند كه ريشه اصالت حقيقى داشته باشند، اما واقعيتى است كه وجود دارد.
اين نكته بسيار مهمى است كه معارف ما، حتى از اين نكات دقيق و ظريف هم غفلت نكرده و ريزترين امورى كه ممكن است در اجتماع و روابط انسان ها اتفاق بيفتد، مورد دقت و محاسبه قرار داده و مطالبى را براى آداب و شيوه معاشرت و زندگى با آنها بيان فرموده است . بنابراين در بيان اين حق ، چند موضوع قابل بحث است :
1 - وام دادن ؛
2 - پرهيز از وام خواستن و قرض گرفتن ؛
3 - اداى دين به هنگام قدرت و توانايى ؛
4 - حسن برخورد و خوش رفتارى به هنگام نادارى و ناتوانى ؛

1 - وام دادن
به مناسبت هاى مختلف ، درباره موضوع وام دادن و قرض دادن بحث شد كه يكى از مصاديق آن ، گره گشايى و اهتمام به امور ديگران ، به ويژه مسلمانان بود، ولى براى اين كه اين بحث ما هم خالى از توجه و تذكر به اين نكته نباشد، يكى دو روايت با توضيح مختصرى ارائه مى كنيم .
روايتى را مرحوم شيخ حرّ عاملى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى فرمايد، كه حضرت فرمودند:
و مَن اءَقرضَ اءَخاهُ المسلمَ كانَ له بكلِّ درهَم اءَقرضَهُ وَزنَ جَبَلِ اءُحد مِن جِبالِ رَضوَى و طورِ سَيناءَ حسَنَات و ان رَفَقَ به فى طَلبهِ تعدَّى به على الصِّراط كالبَرقِ الخَاطِفِ الَّامِع بغيرِ حساب و لا عذَاب و مَن شَكا اليه اءَخوهُ المسلمُ فَلَم يُقرضهُ حَرَّم الله عزّوجلّ عليه الجَنَّةَ يوم يَجزِى المحسنين ⁽⁴⁰⁷⁾.
اين روايت جامعى است كه نياز انسان ها به يكديگر را هنگام گرفتارى ، يك حقيقت غيرقابل انكار مى داند كه در طول زندگى با آن مواجه مى شوند. در اين موارد، گره گشايى از كار يكديگر، آن هم به صورت مقطعى كه خسرانى به كمك كننده وارد نشود، قرض الحسنه يا وام دادن ناميده اند.
بنا به فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اگر كسى به برادر مسلمانش ‍ قرض بدهد، در قبال هر درهم خداوند به اندازه كوه احد⁽⁴⁰⁸⁾ به او حسنه عنايت مى كند.
اين را مكرر بيان كرديم كه در كلمات اهل بيت عليهم السلام اغراق و زياده گويى نيست . اگر وعده اى هست اين وعده به يقين محقق خواهد شد. خدا در قبال هر درهم - يعنى كم ارزش ترين واحد پولى - به اندازه كوه احد به انسان حسنه عنايت مى كند. اين يك مرتبه از گره گشايى است . حال اگر به كسى قرض داد و او قادر به پرداخت نبود، اگر او رفق و مدارا پيشه كرد و به او مجال داد، در قيامت ، مانند برق جهنده اى ، بدون حساب و عذاب ، از صراط عبور خواهد كرد.
حال اگر برادر مومنش به سراغش آمد و حاجتى طلبيد، اما در حالى كه مى توانست ، به او قرض نداد، خدا بهشت را بر او حرام خواهد كرد. وقتى كه سخن از قرض ، وام و قرض الحسنه به ميان مى آيد، آنچه به ذهن متبادر مى شود، مساءله ربا و رباخوارى است كه يكى از محرماتى است كه با شدت و غلظت با آن برخورد شده است كه در هيچ يك از محرمات چنين نهى و برخوردى را نمى بينيم .
امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
درهم ربا اءَشَدُّ عندَ الله عزّوجلّ مِن ثلاثينَ زَنيَة كلُّها بذاتِ مَحرَم مثلَ الخَالَةِ والعَمَّةِ⁽⁴⁰⁹⁾.
((نزد خداوند متعال ، گناه يك درهم ربا بالاتر از سى بار زنا آن هم با محارمى مثل عمه و خاله است )).
قبح اين كار، بسيار زياد و واضح است ؛ به طورى كه هر انسانى ، زشتى آن را درك مى كند. رباخوارى و ربا گرفتن از انسان هاى مسلمان چنين قبح و استهجانى دارد.
شايد اين سؤ ال به ذهن بيايد كه آيا يك درهم ، يك ريال يا يك تومان اين قدر مهم است كه براى انسان چنين عقاب و عذابى را به ارمغان بياورد؟ جواب اين است كه يك درهم اين قدر قيمت ندارد، بلكه اين جزاى تجرى و فراتر رفتن از قواعد شرعى است ؛ وقتى انسان تجرى پيدا كرد كه حكم خدا را بشكند، فرقى نمى كند كه اين حرمت شكنى در مقابل يك تومان باشد، يا در مقابل چند ميليارد دلار.
مانند آيه شريفه اى كه در قرآن مى فرمايد:
مَن قَتَلَ نفسا بغيرِ نفس اءَو فساد فى الاءَرض فكَاءَنَّما قَتَلَ النَّاس ‍ جميعا⁽⁴¹⁰⁾.
((هركس ، انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسان ها را كشته است )).
نكته اى كه در كلام وحى استظهار مى شود اين است كه وقتى انسان دست به خون ريزى زد و قانون شكنى و حرمت شكنى كرد، تفاوت ندارد كه يك حرام مرتكب شود، يا چند حرام . بنابراين ، وقتى براى علت حرمت ربا به روايات مراجعه مى كنيم ملاحظه مى شود كه همه تاءكيد شارع مقدس ، به همين جهت بوده است . راوى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه :
انِّى رَاءَيتُ اللهَ تعالى قد ذَكَرَ الرِّبا فى غيرِ آية و كَرَّرَهُ فقال اءَ وَ تدرى لِمَ ذَاكَ قلتُ لا قال لِئَلّا يَمتنِع النَّاس مِنِ اصطنَاعِ المعروف ⁽⁴¹¹⁾.
((من در محضر امام عليه السلام بودم كه فرمودند: من در آيات كريمه قرآن ، زياد مى بينم كه ربا ذكر و تكرار شده است . امام عليه السلام به من فرمودند: مى دانى چرا؟ گفتم : من نمى دانم . حضرت فرمودند: براى اين كه مردم از كار معروف و خيررسانى به ديگران دست برندارند)).

2 - پرهيز از وام خواستن
وام گرفتن يعنى خواستن پول و يا متاعى از ديگران به عنوان قرض ، همراه با نوعى ذلت و خوارى .
اگر كسى بدون نياز و احتياج و فقط از روى زياده خواهى يا احساس نيازى كه برخاسته از زياده طلبى است ، دست نياز پيش ديگران دراز كند مذموم و ناپسند است . حتى فقهاى ما، فتوا به كراهت اين عمل داده اند؛ چون نوعى حقارت و ذلت براى انسان به همراه دارد.

3 - اداى دين به هنگام قدرت و توانايى
سومين مطلبى كه در كلام امام سجاد عليه السلام آمده ، لزوم اداى دين به هنگام توانايى و قدرت است . در كلام امام سجاد عليه السلام به بستانكار توصيه شده است كه در هنگام توانايى قرض خود را ادا كند؛ چرا كه مالى از ديگرى نزد او است و ممكن است او نيز دچار مشكل مشابه باشد و بدان مال نيازمند باشد. تعبير امام عليه السلام اين است :
فان كُنتَ مُوسرا اءَوفَيتَه و كَفَيتَه و اءغنَيته .
وفا در مقابل حق است . و كلمه ((كفيته )) نيز ناظر به اين معنا است كه ممكن است در كار او گرهى باشد و تو با اداى دين و حق او اين گره را بگشايى .
تعبير سوم ((اغنيته )) است ؛ يعنى ممكن است او در شرايطى كه پول خود را به تو داده ؛ محتاج نبوده ، ولى الان نيازمند است و تو مى توانى او را بى نياز كنى .
بنابراين وقتى او به هنگام احتياج و نياز دست تو را گرفته و يارى كرده ، الان شايسته نيست كه او را با معطل كردن پاداش دهى . او احسان كرده و پاداش ‍ احسان ، احسان است . پاداش نيكى ، نيكى است ؛ نه ظلم . تعبير امام سجاد عليه السلام به استناد فرمايش جدشان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اين است :
و لم تَردُده و تَمطُله فانَّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم قال مَطلُ الغنىِّ ظُلم .
((معطل كردن از ناحيه انسانى كه توانمند است ، نوعى ظلم است )).
او صاحب حق است و ندادن حق او، ظلم به او است ؛ چرا كه عدل عبارت است از: اعطاءُ كلِّ ذى حقّ حقَّهُ دادن حق هر صاحب حق .
تخلف از اين قاعده ظلم است ؛ به ويژه كه با نوعى سر دواندن نيز همراه باشد. اين تعبير بسيار مناسب و بجايى است و امام صادق عليه السلام از قول رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
مَن يَمطُل على ذى حقّ حقَّه و هو يَقدرُ على اءَداءِ حقِّه فَعَلَيه كلَّ يوم خَطيئَةَ عَشَّار⁽⁴²⁴⁾.
((اگر كسى اداى حق صاحب حق را كه هم اكنون قادر به اداى آن است به تاخير بياندازد، هر روز گناه يك عشار نوشته مى شود)).
زمانى در قبايل و طوايف ، سنت اين بود كه يك دهم مال را به زور و بدون هيچ قاعده و قانونى از مردم مى گرفتند و به كسانى كه مامور وصول اين پول بودند عشار مى گفتند. منظور امام عليه السلام از چنين تعبيرى اين است كه انسانى كه قدرت دارد بدهى و حق مردم را بدهد و نمى دهد، گناهش مانند كسى است كه پولى را به زور از مردم مى گيرد.
تعبيرات ديگرى هم در معارف و روايات ما هست كه اشاره به يكى از خصايص درونى انسان مى كند كه فرد بدهكار، تصور مى كند با دادن بدهى اش ، نقصانى در سرمايه اش حاصل مى شود؛ بنابراين سعى مى كند آن را به تاخير بيندازد و حق مردم را نپردازد، امام باقر عليه السلام مى فرمايند:
مَن حَبَسَ حقَّ امرِى مُسلم و هو يَقدرُ على اءَن يُعطيَه ايَّاهُ مَخَافَةَ مِن اءَنَّه ان خَرَجَ ذلكَ الحقُّ مِن يدهِ اءَن يَفتَقِرَ كانَ الله عزّوجلّ اءَقدَرَ على اءَن يُفقِرَه منهُ على اءَن يُغنىَ نفسَه بِحَبسه ذلكَ الحقَّ⁽⁴²⁵⁾.
((اگر كسى در حالى كه قادر است ، حق مسلمانى را به خاطر ترس از فقر، ادا نكند، بايد بداند كه خدا قادرتر است كه او را فقير كند تا اين كه او بخواهد غناى خود را با ندادن حق ديگران تامين كند)).
منظور امام عليه السلام اين است كه اثر وضعى نپرداختن بدهى و ندادن حق صاحب حق ، اين است كه انسان در نهايت ، محتاج و فقير مى شود.
از جمله تعابير ديگرى كه در روايات به كار رفته اين است كه اگر بدهكار در اداى دين ، مسامحه كند، آبرو و حيثيت خود را در معرض خطر قرار داده است ؛ يعنى علاوه بر اثر وضعى آن كه فقر دنيوى و عقوبت اخروى است ، موجب مى شود كه آبروى او در معرض خطر قرار بگيرد. امام رضا عليه السلام در روايتى از پدرشان و ايشان از رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
لَىُّ الواجدِ بالدَّينِ يُحِلُّ عِرضَهُ و عُقُوبتَه ما لَم يكُن دَينُهُ فيما يَكرَه الله عزّوجلّ⁽⁴²⁶⁾.
((مسامحه و سستى انسانى كه توانايى پرداخت دين را دارد، علاوه بر عقوبتى كه دارد عرض و آبروى او را در معرض خطر قرار مى دهد)).
نكته مهم ديگر اين است كه :
مَطلُ الغنىِّ ظُلم
((معطل كردن انسان توانمند در اداى دين خود، ظلم است )).
اين ظلم نه تنها تجاوز به حق بستانكار و صاحب مال است ، بلكه نوعى تعدى و تجاوز به حقوق عمومى نيز مى باشد؛ چرا كه باعث بسته شدن باب خير و انصراف افراد خير به دادن قرض مى شود؛ به خصوص اگر اين كار در منظر ديگران اتفاق بيفتد. بنابراين خطاى اين شخص ، تنها تجاوز به حق صاحب مال نيست ، بلكه باعث مى شود كه اصلا باب خير مسدود شود و افراد خير را از اقدامات خيرخواهانه منصرف و پشيمان كند.
در حق معروف و حق ذى المعروف درباره اين مطلب به تفصيل بيان شده كه فاعل شر بدتر از خود شر بوده و يكى از زشت ترين قبايح ، جلوگيرى از فعل معروف است ؛ زيرا طبيعى است وقتى كه انسان به ديگران خدمت مى كند و آنها نه تنها پاداش احسان را نمى دهند، بلكه حق اصلى او را نيز از بين مى برند و در نتيجه روح خيرخواهى ، خدمت گزارى ، نوع دوستى و گره گشايى در او مى ميرد.

4 - حسن برخورد به هنگام ناتوانى
حق ديگر بستانكار ضرورت خوشرفتارى بدهكار با او به هنگام ناتوانى است . تعبير امام عليه السلام اين است :
ان كُنتَ مُعسرا اءَرضيتَه بحُسن القول و طَلَبتَ اليه طَلَبا جميلا وَرَدتَه عن نفسكَ رَدّا لطيفا.
((اگر توان اداى دين و پرداخت مال بستانكارى را ندارى ، موظفى كه با خوش زبانى او را راضى كنى و با لطافت و نرمش از او مهلت بخواهى و مدت قرض را تمديد كنى و او را با لطافت از خود رد كنى )).
در ابتدا توصيه اى به بستانكار و وام دهنده شده كه قرآن هم بدان اشاره كرده است :
وان كانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَة الى مَيسَرَة ⁽⁴²⁷⁾.
((اگر بدهكار واقعا ناتوان است و قادر به پرداخت نيست ، به او مهلت دهيد تا براى او ميسر شود)).
نكته ديگرى هم در روايت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است :
كَمَا لا يَحِلُّ لِغَريمِكَ اءَن يَمطُلَكَ و هوَ مُوسر فكذَلكَ لا يَحِلُّ لكَ اءَن تُعسرَهُ اذا عَمِلتَ اءَنَّه مُعسِر⁽⁴²⁸⁾.
((همان طور كه بدهكار غنى حق ندارد بستانكار را معطل كند، بستانكار هم حق ندارد بدهكار را به مشقت و زحمت بياندازد)).
يعنى وقتى مى داند او قادر به اداى دين در وقت مقرر نيست ، حق ندارد او را در فشار قرار دهد.
پس از اين توصيه ، به بدهكار هم سفارش مى شود كه اگر توانايى پرداخت دين خود را ندارد، بايد زبان ليّن و ادب داشته باشد و با حرمت ، لطافت و احترام او را راضى كند و از او فرصت بخواهد.

توصيه به بدهكاران
در مجموع چند توصيه به بدهكاران شده است :

1 - قصد پرداخت دين را داشته باشد.
امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
مَنِ استَدانَ دَينا فَلَم يَنوِ قَضَاهُ كانَ بِمَنزِلَةِ السَّارقِ⁽⁴²⁹⁾.
((اگر كسى پولى از ديگرى قرض كند و بنا نداشته باشد آن را بپردازد به منزله دزد است )).
يعنى احكام دزد بر او مترتب است و عقابى كه خداوند متعال در قرآن براى سارق مقرر فرموده ، شامل او نيز مى شود. در اين توصيه ، شرع مقدس به تصحيح انديشه و فكر اهتمام دارد و انسان را از نظر فكرى هدايت مى كند.

2 - با معسر بودن ، دِين از گردن او ساقط نمى شود.
انسان بدهكار بايد توجه داشته باشد كه دين و بدهكارى ، هرگز ساقط نمى شود. يعنى هر چند او، معسر و ناتوان باشد و انسان مومن و خوبى هم باشد، اينها هيچ كدام ملاك سقوط دين نيست ، حتى در روايات درباره شهيد گفته شده است كه بدهى و حق مالى از ديگران از ذمه اش ساقط نمى شود؛ چون حق الناس است . امام باقر عليه السلام مى فرمايند:
أول قطره من دم الشهيد كفاره لذنوبه الا الدين فان كفارته قضاؤه.^(*)
((اولين قطره خون شهيد كه به زمين مى‏ريزد، كفاره گناهان او است؛ مگر دين كه كفاره آن فقط اداى آن است.))
بنابراين، اگر شهيد بدهى داشته باشد، بايد در دنيا ادا كند وگرنه در قيامت عذاب مى‏شود و بر اين اساس، از نظر فقهى نيز ورثه او موظفند اين حق را بپردازند و ذمه او را مبرا كنند.

3 - هنگام توانايى دين خود را ادا كند
در فتواى مشهور علما وارد شده است كه اگر در حال نماز بستانكار طلب خود را از كسى مطالبه كند و وقت نماز موسع باشد، وظيفه دارد كه نماز را بشكند و دين او را ادا كند.^(**)

4 - معسر مالى بايد داراى اخلاق حسنه باشد
اگر بدهكار قادر به اداى دين خود نيست و اصطلاحا معسر مالى است، نبايد معسر اخلاقى نيز باشد؛ يعنى از نظر اخلاقى بايد داراى اخلاق حسنه بوده و با لطافت و نرم خويى تقاضاى مهلت كند.

چگونگى درخواست بدهى توسط بستانكار
مرحوم صاحب وسايل الشيعه روايتى را از رسول گرامى اسلامى صلى‏الله عليه و آله نقل مى‏كند كه حضرت فرمودند:
لَيسَ مِن غَريم يَنطَلقُ مِن عندِ غَرِيمِه راضِيا الا صَلَّت عليهِ دَوَابُّ الاءَرضِ و نُونُ البَحرِ و ليسَ مِن غَريم يَنطَلِقُ صاحبُهُ غَضبَانَ هوَ مَلِىّ الا كَتَبَ الله عزّوجلّ بكلِّ يوم يَحبِسُهُ و لَيلَة ظُلما⁽⁴³⁰⁾.
((اگر بستانكارى از بدهكارش راضى جدا شود، همه جنبدگان زمين و دريا به او درود مى فرستند و هر بدهكارى كه بستانكارش او را با خشم و غضب ترك كند، خداوند به اندازه هر روز و شبى كه اين مال نزد او مى ماند، براى او يك گناه ظلم ، محاسبه خواهد كرد)).
رضايت بستانكار به دو صورت حاصل مى شود: يكى اين كه پولش را به او بپردازد؛ ديگر اين كه با مهربانى و لطافت از او خواهش كند كه به او مهلت بيشتر بدهد و او نيز راضى شود. در چنين حالى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند: همه جنبندگان روى زمين و همه موجودات دريا به او درود مى فرستند.
البته تذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه بستانكار هم بايد اهل رفق و مدارا باشد و نبايد مطالبه او طورى باشد كه باعث رنجش و آزردگى خاطر بدهكار شود.
مرحوم صاحب وسايل الشيعه از مرحوم كلينى نقل مى كند كه حماد بن عثمان گفت :
دَخَلَ رَجُل على اءَبى عبدِالله عليه السلام فَشَكا اليهِ رجلا مِن اءَصحابهِ فَلَم يَلبَثُ اءَن جاءَ المَشكوُّ فقالَ له اءَبوعبدالله عليه السلام ما لِفُلان يَشكوكَ فقال له يَشكونى اءَنِّى استَقضَيتُ منه حقِّى قال فَجَلسَ اءَبوعبدالله عليه السلام مُغبِضا ثمَّ قال كَاءَنَّكَ اذا استَقض يتَ حقَّكَ لم تُسِى اءَ رَاءَيتَ ما حَكَى الله عزّوجلّ فى كتابِهِ يَخافون سوءَ الحساب ⁽⁴³¹⁾ اءَ تَرى اءَنَّم خافوا الله اءَن يَجورَ عليهم لا واللهِ ما خافوا الا الاستِقضاءَ فَسَمَّاهُ الله عزّوجلّ سوءَ الحسابِ فَمَنِ استَقضَى بهِ فَقَد اءَساءَ⁽⁴³²⁾.
((فردى خدمت امام صادق عليه السلام رسيد و از يكى از اصحاب امام عليه السلام كه آن جا نشسته بود، شكايت كرد. امام صادق عليه السلام به او فرمودند: چرا اين شخص از تو شكايت مى كند؟ آن مرد گفت : شكايت او براى اين است كه من از او طلبكار بودم و حقم را از او مطالبه كردم . عثمان مى گويد: امام عليه السلام با ناراحتى و غضب نشستند و بعد فرمودند: تو گمان مى كنى كه وقتى رفتى حقت را مطالبه كنى ، كار بدى نكرده اى ؟ آيا فكر مى كنى آنچه را خداوند متعال در قرآن نقل مى كند كه : مؤ منان از سوءالحساب مى ترسند، اين سوءالحساب را خدا فراهم مى كند و در حساب آنان ستم مى كند؟ به خداوند سوگند كه آنها از مطالبه حق مى ترسند كه خداوند آن را سوءالحساب ناميده است پس هركس مطالبه حق كند كار بدى كرده است )).
آنچه كه مؤ منان از آن در روز محاسبه مى ترسند و خدا در قرآن نيز به آن اشاره مى كند، همان مطالبه خدا از آنها است ، صرف مطالبه ، آزاردهنده است . مطالبه نبايد طورى باشد كه موجب آزار بدهكار شود، بلكه بايد با احترام و ادب حق خود را مطالبه كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
ليسَ هذَا طريقَ التَّقاضى و لكِن اذَا اءَتَيتَه اءَطِلِ الجُلوسَ وَالزَمِ السُّكوتَ قال الرَّجلُ فمَا فَعَلتُ ذلك الا يَسيرا حتَّى اءَخَذتُ مالِى ⁽⁴³³⁾.
راه وصول طلب اين نيست كه داد و فرياد راه بيندازى ، يا در حضور ديگران از او مطالبه دين كنى ؛ هر وقت براى وصول مطالبه ات رفتى ، زياد بنشين و سكوت كن ، هيچ نگو كه او چند روز متوالى ، تو را در خانه يا در محل كسبش ‍ ببيند، حيا مى كند و بدهى تو را مى دهد. شخصى كه اين روايت را نقل مى كند مى گويد: من اين كار را كردم و بعد از چند روز مالم را گرفتم . اين راهى است كه امام عليه السلام به افراد بستانكار ياد دادند.
در روايت ديگرى آمده است كه وقتى شخصى از امام عليه السلام درباره سوءالحساب سؤ ال مى كند، امام عليه السلام جوابى را كه در روايت گذشته بيان كرديم ، بيان مى فرمايند كه طلب مال كردن يك نوع سوءالحساب است . بايد حرمت انسان ها را نگه داشت و آنها را در مضيقه قرار نداد⁽⁴³⁴⁾. روايتى را امام صادق عليه السلام از جدشان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
مَن اءَرادَ اءَن يُظِلَّه الله فى ظِلِّ عرشِهِ لا ظِلَّ الا ظِلُّهُ فَليُنظِر مُعسِرا اءَو لِيَدَع له مِن حقِّهِ⁽⁴³⁵⁾.
((اگر كسى دوست دارد روز قيامت در سايه عرش الهى قرار بگيرد، سعى كند به انسان هاى ناتوان مهلت بدهد)).
روايت ديگرى هم از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه حضرت مى فرمايند:
مَن اءَنظَرَ مُعسِرا كانَ له على اللهِ فى كلِّ يوم صَدَقَة بمثلِ مَا لهُ عليه حتّى يَستَوفىَ حقَّه ⁽⁴³⁶⁾.
((كسى كه به فرد گرفتار مهلت بدهد، به اندازه هر روزى كه به او مهلت مى دهد، به اندازه مالش به حساب او صدقه گذاشته مى شود تا اين كه حق خود را بازستاند)).

ملاطفت و خوشرفتارى با بستانكار
نكته اى هم كه اين جا بايد به آن اشاره كنيم اين است كه گاهى افراد ناتوانى هستند كه واقعا قادر به پرداخت دين خود نيستند. در اين موارد شرع مقدس ‍ اداى دين آنها را بر عهده بيت المال گذاشته است و حكومت بايد بدهكارى اين افراد را بپردازد. به هر حال ، هيچ يك از اين امور، وظيفه بدهكار را در لزوم اداى دين ، به هنگام توانايى و ضرورت لطافت و حسن رفتار را عوض ‍ نمى كند و اگر انسان بدهكار، با خشونت و بى ادبى برخورد كند و موازين انسانى و برخورد صحيح را رعايت نكند، در تعبير امام سجاد عليه السلام از او به لئيم ياد شده است :
و ان كُنتَ معسرا اءرضَيتَه بِحُسن القَول و طَلَبتَ اليهِ طَلَبا جميلا و رَدَدتَه عن نَفسكَ رَدّا لطيفا و لم تَجمَع عليهِ ذَهَاب مالِهِ و سوءَ مُعامَلَتِهِ فانَّ ذلكَ لُؤ م .
امام عليه السلام در اين بخش مى فرمايند: بدهكار نبايد از پرداخت مال بستانكار خوددارى كند و همچنين نبايد با او برخوردى نامناسب داشته باشد چرا كه در اين صورت او انسان پستى خواهد بود. جالب اين است كه پستى اين انسان ؛ كاشف از استعداد روح او براى همه زشتى هاى اخلاقى است . اميرالمؤ منين عليه السلام در سخنى مى فرمايند:
اللُّؤ م مُضادّ لسائِرِ الفضائل و جامِع لجميع الرذائل و السَّوءاتِ والدَّنايا⁽⁴³⁷⁾.
((پستى با همه فضايل انسانى در تضاد و با همه رذايل ، بدى ها و پست فطرتى ها سازگار است )).
و يا حضرت در بيان ديگرى مى فرمايند:
اللُّؤ م اءُسُّ الشَّرِّ⁽⁴³⁸⁾.
((دنائت و پستى زيربناى همه شرهاى اخلاقى است )).
از مظاهر پستى ، برخورد نامناسب با ديگران و يا پيمان شكنى است ؛ حضرت در كلام ديگرى مى فرمايند:
مِن علاماتِ اللُّؤ مِ الغَدرُ بالمواثيقُ⁽⁴³⁹⁾.
((از علامت هاى پستى ، مكر با ميثاق و پيمان هايى است كه با ديگران بسته است )).
اگر كسى پيمان بست مال مردم را بدهد و اكنون با اين كه توانايى اداى آن را دارد، از بازگرداندن آن امتناع مى كند و يا در صورت ناتوانى ، بدرفتارى و بدزبانى مى كند، علامت پستى و دنائت او است . در روايت ديگرى آمده است :
عادةُ اللِّئام المكافاةُ بالقبيحِ عن الاحسانِ⁽⁴⁴⁰⁾.
((عادت انسان هاى پست اين است كه جزاى احسان را با عمل قبيح و زشت مى دهند)).
گاهى انسان طلبكار به سراغ بدهكار خويش مى رود تا مالش را بازستادند؛ او به جاى اين كه دين خود را ادا كند يا با زبان خوش او را راضى كند و از او مهلت بخواهد، اصل بدهكارى را انكار مى كند.
عادةُ اللِّئام الجُحُود⁽⁴⁴¹⁾.
((انكار، عادت انسان هاى پست است )).
اين انكار هم شامل احسان و تفضل هاى الهى به بندگان است و هم نيكى هاى مردم نسبت به اين فرد، كه عدم سپاس از آنها مى تواند به منزله انكار باشد. انسان وقتى پست فطرت و لئيم شد، دست به هر زشتى و سيئه اخلاقى ديگر مى آلايد. بنابراين ، در ((غررالحكم )) به تعبيرات مختلف آمده است كه حضرت مى فرمايند:
اللُّؤ م يُوجبُ الغَشَّ⁽⁴⁴²⁾.
((لئامت و بدى موجب غش خواهد گرديد)).
انسان لئيم و پست فطرت ، غش و برخورد دوگانه انجام مى دهد.
از ديگر نشانه هاى پستى و دنائت ، بدهمسايگى و بدمعاشرتى با ديگران است .
از ديگر نشانه هاى انسان لئيم ، هزينه كردن از آبروى خود در مقابل مال است ؛ يعنى حاضر است از آبروى خود بگذرد، اما از مال خود نگذرد.
مَنَ اللُّؤ م اءن يَصونَ الرَّجلُ مالَهُ و يَبذُلَ عِرضَهُ⁽⁴⁴³⁾.
((از نشانه هاى پستى و دنائى اين است كه انسان مالش را حفظ مى كند، اما آبرويش را مى بخشد)).
نشانه ديگر اين كه :
مِن اللُّؤ م سوءُالخُلق ⁽⁴⁴⁴⁾.
((بدخلقى ، ناشى از پستى فرد است )).
بداخلاقى و بدرفتارى با ديگران يكى از زشت ترين سيئات اخلاقى است كه نشات گرفته از همان دنائت و پستى فطرت است .

نشانه هاى انسان لئيم و پست
حال كه ما به بهانه اين تعبير امام سجاد عليه السلام درباره اين سيئه اخلاقى جملاتى ذكر كرديم ، بد نيست به بعضى از ظرايف اين مطلب هم اشاره كنيم . حضرت مى فرمايند:
اللَّئيمُ يَجفُو اذا استُضعفَ، و يَلينُ اذا عُنِّفَ⁽⁴⁴⁵⁾.
((وقتى با انسان هاى لئيم و فرومايه با نرمش و مهربانى رفتار مى شود، زبان مهربانى را نمى شناسند، جفا مى كنند و قساوت نشان مى دهند؛ و اگر با خشونت و تندى با آنها برخورد شود، نرم مى شوند)).
يعنى اصلا افراد لئيم زبان خير نمى شناسند. طبيعى است اگر احيانا به كسى خدمتى كرده باشند، خودشان را از ديگران طلبكار مى دانند.
اللَّئيم يَرى سؤ ال فَ احسانِهِ دَينا لهُ يَقتَضيهِ⁽⁴⁴⁶⁾.
((انسان پست و فرومايه ، احسان گذشته خود را نسبت به ديگران دين مى داند و مى خواهد پس بگيرد)).
اما نقطه مقابل آن فرد كريم است كه :
الكريمُ يَرى مكارمَ اءفعالِه دَينا عليه يَقضِيه ⁽⁴⁴⁷⁾.
((انسان كريم ، كرامت هاى اخلاقى را وظيفه خود مى داند)).
از ديگر نشانه هاى انسان لئيم و پست اين است كه اصلا حيا ندارد. افراد پست وقتى نفس خود را كوچك مى بينند، ديگر برايشان عزت و حرمت اجتماعى مطرح نيست . به هر كارى دست مى زنند، اما به هنگام نياز، انسان هاى خاضعى هستند. وقتى احتياجشان برطرف شد، باز قساوت پيدا مى كنند. بنابراين ، با اين انسان ها بايد به شيوه هاى خاصى برخورد كرد.
از نشانه هاى ديگر اين افراد اين است كه وقتى كمى از مرتبه خود بالا رفتند، حال و احوالشان با گذشته فرق مى كند. يعنى اگر به مال يا مرتبه اى رسيدند و يا به قدرتى دست يافتند و به عزت ظاهرى رسيدند، روحياتشان با گذشته فرق مى كند.
اذا بلغَ اللَّئيمُ فوقَ مقدارِهِ تَنَكَّرَت احوالُهُ⁽⁴⁴⁸⁾.
((هرگاه فرد لئيم و پست فراتر از قدر و مرتبه خود رسد و يا خود را بالاتر بداند، احوال او به ناخوشى و بدى تغيير يابد)).
در كلمات اهل بيت عليهم السلام به خصوص در فرمايشات اميرالمؤ منين عليه السلام نسبت به اين افراد و اين گونه روحيه ها توصيه هاى قابل توجهى شده است ؛ چرا كه روش انسان هاى لئيم اين است كه احسان را با زشتى جبران مى كنند و خوبى را با بدى .
حضرت مى فرمايند:
عادَةُ الِّئام المُكافاةُ بالقبيح عن الاحسان ⁽⁴⁴⁹⁾.
((عادت مردم دنى و پست مرتبه ، تلافى خوبى و نيكى با بدى است )).
در بيان ديگرى از اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده است كه مى فرمايند:
يُستدلُّ على اللَّئيم بسوءِ الفعلِ، و قُبحِ الخُلق ، و ذَميمِ البُخل ⁽⁴⁵⁰⁾.
((سه چيز بر بدى لئيم دلالت دارد: بدى كردار، زشتى خلق ، و نكوهش ‍ بخل )).
بر اساس اين خصيصه ها، همنشينى با اين افراد واقعا مشكل و مذموم است . براساس فرمايش اميرالمؤ منين عليه السلام ؛ انسان لئيم را با چند نشانه مى توان شناخت : بدكردارى ، بداخلاقى و بخل ورزيدن در اداى حقوق ديگران ، اعم از حقوق اخلاقى و حقوق مالى .

پرهيز از شيوه هاى ناپسند
انسان با هر فرد و صنفى از اصناف اجتماع ، به هر ديلى كه ارتباط برقرار مى كند، حق ندارد از ابزار و روش هاى رفتارى و گفتارى مورد نهى استفاده كند. از جمله اين شيوه هاى ناپسند و مذموم ، فريب كارى ، دغل كارى و غش ‍ در رفتار و گفتار است كه ريشه آن دروغگويى است . اين رفتار از همه كس ‍ ناپسند است به خصوص ميان حاكم و محكوم ؛ يعنى طبقه اى كه بر جامعه حكومت مى كند، در حكومت و فرمانروايى خود بر مردم ، كه در واقع منصب خدمت گزارى است ، از در فريب ، ريا و خدعه وارد مى شود.
در اين جا دو بحث است : يكى اصل تصاحب مقام و جايگاه به وسيله نيرنگ و خدعه و ديگرى رابطه اى كه بعدا به طور قهرى ، حاكم با عموم مردم ايجاد مى شود. اگر حكومت داران در تصاحب منصب ها، از دروغ و فريب استفاده كنند، مرتكب عمل بسيار مذموم عقلى و حرام شرعى شده اند و همين طور بعد از صدارت ، اگر در ارتباط با مردم از ابزار فريب و خدعه استفاده كنند، مرتكب امر ناپسند و مذمومى شده اند. ما مى توانيم نمونه آن را در ماجراى بنى عباس و تصاحب حكومت و بعد نوع رابطه آنها با مردم شناسايى كنيم .