بنابراين اگر ورود به مكانى موجب ذلت ، خوارى و استخفاف انسان باشد از مصاديق ورود به محلى است كه حلال و جايز نيست و البته اين امر به حسب مراتب تشخص افراد در اجتماع متفاوت است . ممكن است ورود به محلى براى افرادى بدون اشكال باشد، اما بر طبقات ديگرى از افراد جامعه موجب سبكى و استخفاف باشد. لذا امام عليه السلام در اين تعبير مى فرمايند:
و لا تجعلها مطيتك فى الطريق المستخفه باهلها فيها.
((دو پاى خود را، مركب پيمودن مسيرى كه موجب خفت و سبك شدن تو مى شود قرار مده )).
پا، ابزار ظاهرى حركت است ، پس وقتى مى فرمايند: حق ندارى با اين دو پا به جايى كه براى تو ممنوع است قدم بگذارى ، بالملازمه هر نوع حركت ظاهرى ممنوع و ناروا نهى مى شود؛ يعنى اين ابزار براى ارتكاب حرام و انجام نامشروع در اختيار انسان قرار نگرفته ، بلكه ابزارى است براى وصول به كمال و غرض غايى و تسهيل در رسيدن به اهداف عاليه آفرينش .

تحصيل علم و دانش
در روايتى وارد شده است كه رسول گرامى اسلام صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم فرمودند:
مَن مَشى فى طلب العلم خَطوَتين و جَلَس عندَ العالِم ساعِتِين و سمِعَ منه كلمتينِ اءعطاه اللّه جنَّتين كلّ جنَّة قدُر الدّنيا مرّتين ⁽²⁷⁷⁾.
((هركس دو گام در راه تحصيل علم بردارد و دو ساعت در محضر عالم نشسته ، دو كلمه علمى از او بشنود، خدا دو بهشت به او هديه مى كند كه هر يك ، دو برابر اين دنيا وسعت دارد)).
رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم در آغاز اين سخن از كلمه مشى استفاده كرده است ؛ در حالى كه در حضور عالمى نشستن و محضر او را درك كردن ، مستلزم راه رفتن هم نباشد؛ اما مراد از مشى در اين روايت ، تحصيل علم با هر نوع حركت ظاهرى و غير ظاهرى است .
درباره گام نهادن در مسير كمال علمى ، از اميرالمومنين عليه السلام روايت شده است :
كلُّ وِعاء يَضيقُ بِما جُعلَ فيه الا وِعاء العلم فانَّهُ يتَّسِعُ به ⁽²⁷⁸⁾.
((هر ظرفى با آنچه كه در آن قرار مى گيرد، پر مى شود، مگر ظرف علم كه هرچه علم و دانش در آن اندوخته شود، وسيع تر مى شود)).
در نتيجه معيار سنجش ارزش و اعتبار انسان ها، جمع آورى سرمايه علمى است كه در يكى از مباحث گذشته هم به تناسب اشاره كرديم كه از اميرالمومنين عليه السلام وارد شده است :
قيمة كلُّ امرِى ما يُحسِنُهُ⁽²⁷⁹⁾.
((ارزش هر انسان به مقدار دانشى است كه خوب فراگرفته است )).
پس ارزش و اعتبار هر انسان به سرمايه هاى علمى اوست . در احاديث آمده است كه :
اكثر الناس قيمة اءكثرُهم علما و اءقلّ الناس قيمة اءقلُّهُم عِلما⁽²⁸⁰⁾.
((ارزشمندترين افراد ثروتمندترين آنها از نظر سرمايه علمى است و كم ارزشترين افراد، فقيرترين انسان ها از اين نظر است )).
اهتمام معارف دين ، براى تشويق در دستيابى به كمال علمى در اين روايات كاملا واضح و روشن است . از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم روايت شده است كه فرمودند:
نَوم مَعَ عِلم خَير مِن صلاة مع جَهل ⁽²⁸¹⁾.
((خواب انسان عالم و انديشمند بهتر از نماز انسان جاهل است )).
والاتر از اين :
مَن تَعَلَّم بابا منَ العلم عمِل به اءو لم يعمَل كان اءفضل من اءن يُصلِّى اءلف ركعة تطوُّعا⁽²⁸²⁾.
((فضيلت كسى كه رشته اى از علم را فرا بگيرد؛ اعم از اين كه به آموخته هاى علمى خود عمل كند يا عمل نكند، بالاتر از اين است كه هزار ركعت نماز مستحبى بخواند)).
اين روايت بسيار قابل توجه است با اين كه از نظر معارف دين ، علم بدون عمل ، خالى از اشكال نيست ، ولى در اينجا تصريح رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم بر اين است كه علم ، فى نفسه شرافت دارد و كسى كه اين شرافت را تحصيل كند گرچه به آموخته هاى خود عمل نكند ارزش كار او بالاتر از اين است كه هزار ركعت نماز مستحبى به جاى آورد. و به همين دليل در فرمايشى از پيامبر صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است كه :
من جائَه الموت و هو يطلُبُ العلمَ ليُحيِىَ به الاسلامَ كان بينَه و بينَ الانبياءِ درجة واحدة فى الجنة ⁽²⁸³⁾.
((كسى كه علم بياموزد تا دين را احيا كند و در اين حال مرگ او فرا رسد، درجه و مقام او در بهشت با انبياى الهى يكسان خواهد بود)).
چون آنها نيز همين وظيفه را بر عهده داشتند. بين كسى كه عالم مى شود تا معارف دين را احيا كند و انبياى الهى يك درجه فاصله خواهد بود.
نتيجه مهمى كه از اين بحث مى گيريم ، اين است كه قدم گذاشتن در مسير كمال علمى كه معناى كنايى حق پاست در بيان امام سجاد عليه السلام مورد تاكيد فراوان قرار گرفته است .

رفع نياز مؤ من و پاداش آن
در روايتى ديگر از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم وارد شده است كه فرمودند:
من مشى فى حاجة اخيه المسلم كَتَب اللّه تعالى له بكلِّ خَطوة يخطوها سبعين حسنة و محا عنه سبعين سيئة الى اءن يرجع مِن حيث فارقَهُ فان قُضيت حاجتُه على يديه خَرَج من ذنوبه كَيوم وَلَدَته اءُمُّه ، و ان هَلَك فيما بين ذلك دخل الجنة بغير حساب ⁽²⁸⁴⁾.
((هر كس در راه قضاى حاجت برادر مومنش گامى بردارد، خداوند براى هر قدمى ، هفتاد حسنه ثبت مى كند و هفتاد گناه از نامه اعمال او پاك مى كند تا اين عمل به اتمام برسد؛ حال اگر موفق شد حاجت برادر مومن خود را برآورده كند، درست مانند روزى است كه از مادر متولد شده يعنى در پرونده اش هيچ نقطه سياهى ندارد و اگر در مسير خدمت به برادر مومن خود از دنيا رفت و انجام حاجت او ناتمام ماند وارد بهشت مى شود و مورد محاسبه و محاكمه قرار نمى گيرد)).
شاهد ما در اين روايت مثل روايت قبل ، در تعبير مشى است ، پس حركت در مسير يادگيرى يك معناى كنايى و مفهوم تلازمى دارد؛ مثل حركت در راه خدمت به ديگران يا قدم گذاشتن در مسير دستگيرى نيازمندان . بنابراين ، امام عليه السلام مى فرمايند كه اين دو پا سالكة بك مسلك الدين تو را در مسير دين حركت مى دهد. و به تعبيرى حركت در مسير كمال علمى و عملى ، روح انسان را تربيت و تقويت مى كند. از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم نقل شده است كه فرمودند:
مَن مشى فى حاجة اءخيه ساعة من ليل اءو نهار قضاها اءو لم يَقضها كان خيرا له من اعتكاف شهرين ⁽²⁸⁵⁾.
((هر كس در بخشى از ساعات شبانه روز، در برآوردن حاجت برادر مومنش ‍ قدمى بردارد، اعم از اين كه موفق شود يا نشود، اجر و ثواب او بيش از دو ماه اعتكاف متوالى است )).
در روايت ديگرى امام صادق عليه السلام فرموده اند:
لقضاء حاجة امرى ء مؤ من اءحبّ الى اللّه من عشرين حجّة كل حجّة ينفق فيها صاحبها مائة اءَلف ⁽²⁸⁶⁾.
((نزد خدا برآوردن حاجت مومن از بيست حج كه در هر يك صد هزار دينار خرج كرده باشد محبوب تر و پسنديده تر است )).
روايت ديگرى از رسول اكرم صلى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم است كه فرمودند:
من قضى لاخيه المؤ من حاجة كان كَمَن عَبَدَ اللّه دَهره ⁽²⁸⁷⁾.
((كسى كه حاجت برادر مومنش را برآورده كند، مانند كسى است كه همه عمر را عبادت كرده باشد)).
اعتكاف ، يك عمل عبادى بسيار ارزشمند است كه انجام سه روز آن به خصوص در روزهاى سيزدهم ، چهاردهم و پانزدهم هر ماه ، به ويژه در ماه رجب توصيه شده است . انسان در مسجدى معتكف مى شود و به هيچ وجه از آن محل خارج نمى شود. همه آن سه روز را روزه مى گيرد و در بقيه ساعات هم به عبادت ، نماز و دعاهاى وارده مشغول است .
اين عمل عبادى تاثير فراوانى در تطهير و تزكيه روح انسانى دارد. و همين طور است عمل عبادى و پرارزش حج تمتع يا عمره و طواف بيت اللّه الحرام ، كه خداوند بر آن ، اجر و آثار معنوى زيادى مترتب فرموده و همه راه هايى است براى تطهير و تزكيه روح انسانى كه ارواح مستعده انسان را به مراتب عالى كمال معنوى سوق دهد؛ ولى اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام مى فرمايند كه چند برابر همه اين آثار و بركاتى كه در عبادات متعارف و منصوص شرعى است ، در برآوردن حاجت مومن وجود دارد؛ يعنى اگرچه كه حج بيت اللّه ، روح انسان را طاهر مى كند، اما قضاى حاجت مومن قوى تر است . هر چند نماز خواندن و اعتكاف مى تواند موجب تزكيه نفس انسانى شود، اما قدرت قضاى حاجت برادر مومن ، در تزكيه و طهارت روح انسان بيشتر است .
از مجموع آنچه كه گفته شد نتيجه مى گيريم كه رعايت حقوق اين عضو بدن ، اعم از معناى واقعى و اصلى يا مفهوم كنايى اين است كه انسان براى قدم برداشتن و گام نهادن بايد يك بستر مناسب را فراهم آورد؛ و مراقب لغزش در مسير حركت خود باشد كه استوارى ، ثبات قدم و راهى كه انتخاب كرده ، يك فضيلت است و تزلزل در مسير حيات ، نقصان . به نص فرمايش ‍ امام سجاد عليه السلام نتيجه ايستادگى بر اين راه مستقيم ، ايستادگى بر صراط در قيامت است .
و اءَنّ هذا صراطى مستقيما فاتَّبِعوهُ و لاتَتَّبِعوا السُّبُل فتفرّق بكم عن سبيله ذلكم وصّاكم به لعلّكم تتَّقون ⁽²⁸⁸⁾.
((همانا راه راست ، قرآن و احكام الهى است . پيروى از آنها كنيد و از راه هاى ديگر، كه موجب تفرقه و پريشانى شماست متابعت نكنيد؛ اين است سفارش خدا به شما، باشد كه پرهيزگار شويد)).

عبور از صراط
اين يك حقيقت است كه به سلامت گذشتن از صراط معروف قيامت كه در وصف آن روايات فراوانى وارد شده است ، مستلزم انتخاب صراط مستقيم و راه درست در اين دنياست ، بنابراين امام صادق عليه السلام فرمودند:
الصراط اءدَقُّ منَ الشَّعر وَ اءحَدُّ من السَّيف و اءظلَمُ من الليل ⁽²⁸⁹⁾.
((صراط از مو باريكتر، از شمشير برنده تر و از دل شب تاريك شب ، تاريكتر است )).
جابر بن عبداللّه انصارى مى گويد:
كنَّا جُلوسا عندَ النَّبىّ صلى اللّه عليه و آله و سلم ، فخطَّ خطّا هكذا اءمامَهُ فقال : هذا سبيل اللّه ، و خطّين عن يمينه و خطَّين عن شماله ، و قال : هذا سبيل الشيطان . ثم وضع يده فى الخطّ الاوسط، و تَلا: ((و انَّ هذا صراطى مستقيما فاتَّبِعوه ...⁽²⁹⁰⁾))⁽²⁹¹⁾.
((در محضر پيامبر نشسته بوديم . رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم خط مستقيمى را كشيدند و فرمودند: اين مثال راه مستقيم الهى است . بعد دو خط در سمت راست و دو خط در سمت چپ آن خط مستقيم ترسيم كردند و فرمودند: اين خطوط متعدد، راه شيطان است . سپس دست روى همان خط وسط قرار داده ، اين آيه را تلاوت فرمودند: اين راه مستقيم من است ؛ از آن پيروى كنيد)).
اگر در آيات كريمه قرآن دقت شود، كلمه نور هميشه به صورت مفرد آمده است . هيچ جاى قرآن ، نور را به صورت جمع نمى بينيم : اللّه نورالسموات و الارض ⁽²⁹²⁾ اما در قبال آن هميشه ظلمت به صورت جمع آمده است : اءو كظلمات فى بحر لُجّى ⁽²⁹³⁾ و يا در آية الكرسى مى خوانيم : اللّه ولى الَّذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور و الَّذين كفروا اولياؤ هم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ⁽²⁹⁴⁾.
در همه اين موارد، نور به صورت مفرد ذكر شده و ظلمت به صورت جمع ؛ تفسير دقيق و لطيف اين موارد، اين است كه راه مستقيم الهى ، يك راه بيشتر نيست و در مقابل ، راه هاى شيطانى و انحرافى ، متعدد است ؛ لذا خط مستقيم ، هميشه يك خط است ، اما خطوط مايل ، شكسته و انحرافى مى تواند بى نهايت باشد.
مرحوم صدوق در ((معانى الاخبار)) از مفضل بن عمر نقل مى كند:
قال : سَاءَلت اباعبداللّه عليه السلام عن الصراط فقال : هو الطريق الى معرفة اللّه عزوجل و هما صراطان : صراط فى الدنيا و صراط فى الاخرة و امّا الصِّراط الَّذى فى الدنيا فهو الامام المفترض الطّاعة مَن عَرَفَه فى الدنيا واقتدى بهداة مرَّ على الصراط الَّذى هو جِسر جهنم فى الاخرة و مَن لم يعرفه فى الدنيا زلَّت قَدمه عن الصراط فى الاخرة فتردى فى نار جهنم ⁽²⁹⁵⁾.
((او گفت : از امام صادق عليه السلام درباره صراط سوال كردم ، حضرت فرمودند: صراط، طريق معرفت الهى است ؛ و دو صراط داريم : يك صراط و طريق در دنيا؛ و يك صراط و طريق در آخرت . اما صراط در دنيا، امامى است كه خداوند اطاعت او را بر انسان ها واجب كرده است . كسى كه امامش ‍ را در دنيا بشناسد و به هدايت و راهنمايى هاى او اقتدا كند، از آن صراطى كه به مانند پلى روى جهنم است به راحتى عبور خواهد كرد؛ اما كسى كه امامش را در اين دنيا نشناسد، در آخرت نيز گام هايش بر صراط مى لغزد و به قعر جهنم سقوط مى كند)).
پس عبور از صراط آخرت دو شرط دارد، كه در كلام امام عليه السلام بر آن دو تاكيد شده است : اول شناخت و اعتقاد به امام مفترض الطاعه ؛ دوم اقتدا و پيروى از هدايت هاى او. هر كس فاقد هر يك از اين دو شرط باشد، قادر به عبور از صراط نخواهد بود. اين تعبير ناظر بر ظرافت ها و دقايق مسائل اعتقادى و عملى است .
در اولين سخن اعتقادى ما كه توحيد است ، اگر راهنمايى اهل بيت عليهم السلام نباشد سقوط به وادى گمراهى و ذلت و پستى حتمى است .
قال رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم : الشرك اخفى من دبيب الذرِّ على الصَّفا فى الليلة الظلماء، و اءدناه اءن يحبّ على شى ء من الجور، و يُبغِض ‍ على شى ء من العدل . و هل الدينُ الا الحبّ و البغض فى اللّه ؟ قال اللّه تعالى : ((قل ان كنتم تحبّون اللّه فاتَّبِعونى يُحبِبكُمُ اللّه ⁽²⁹⁶⁾))⁽²⁹⁷⁾.
((شرك ، از راه رفتن مورچه بر سنگ سياه در شب تاريك ، مخفى تر است . و دوست داشتن ظلم و دشمن داشتن عدل هم شرك است و آيا دين ، چيزى جز دوستى و دشمنى براى خداست ، خداوند مى فرمايد: بگو اگر خداى را دوست مى داريد از من تبعيت كنيد تا خداى نيز شما را دوست داشته باشد)).
آيا مورچه در دل تاريك شب قابل ديدن است ؟ آيا صداى پاى مورچه قابل شنيدن است ؟ آيا تشخيص مورچه از سنگ خاراى سياه مقدور است ؟ اينگونه است كه شرك در عبادت ، توحيد و اعتقاد قلبى ما وارد مى شود؟ به همين جهت است كه ما حتى براى اين كه به معناى واقعى موحد باشيم ، نياز به راهنمايى اهل بيت عليهم السلام درايم و اگر آنها دست ما را نگيرند، هيچ تضمينى براى صحت اعتقادات ما وجود ندارد.
در باب نبوت و عبادت لازم است كه ما به هدايت ها و راهنمايى هاى اهل بيت عليهم السلام توجه كنيم :
اءن يحبّ على شى ء من الجور، و يبغض على شى ء من العدل . و هل الدين الا الحبّ و البغض فى اللّه ؟ قال اللّه تعالى : ((قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونى يحببكم اللّه ⁽²⁹⁸⁾))⁽²⁹⁹⁾.
شرك اينگونه سراغ آدم مى آيد؛ يعنى اينجور انسان را به سمت و سوى سوء اعتقاد مى كشاند و گاهى شرك در اعمال و اعتقادات رسوخ پيدا مى كند؛ مثلا گاهى انسان در دل به ستمگرى علاقه پيدا مى كند، يا از عدالت گريزان مى شود؛ همين حب و بغض انسان را به نابودى مى كشاند. دين ، جز حب و بغض چيزى نيست .
شخصى خدمت امام صادق عليه السلام آمد عرض كرد:
جُعلتُ فداك انَّا نسمِّى باسمائكم و اءَسماء آبائكم فينفعنا ذلك ؟ فقال اءِى واللّه و هل الدِّين الا الحبّ⁽³⁰⁰⁾.
((فدايت شوم ما بچه هايمان را به نام شما و پدرانتان نام گذارى مى كنيم . آيا اين براى ما فايده اى دارد؟ حضرت فرمودند: آرى به خدا قسم ؛ آيا دين ، غير از محبت است )).

اميرالمومنين عليه السلام تنها صراط مستقيم
پس محبت به زشتى ، انسان را به وادى زشتى سقوط مى دهد و محبت به خيرات و خوبى ها انسان را به سوى خيرات و خوبى ها مى كشاند. و به طور كلى انسان به هر چيزى علقه پيدا كند، همان مسير حركت او مى شود. به همين دليل است كه در روايت ذيل آيه شريفه و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه ⁽³⁰¹⁾ آمده هو واللّه عَلىّ عليه السلام و اللّه الصراط و الميزان ⁽³⁰²⁾.
((راه راست و درست پيروى از على بن ابى طالب عليه السلام است به خدا قسم او راه راست و ميزان است )).
در زيارت نامه اميرالمومنين عليه السلام هم اين معنا به عبارت هاى مختلف آمده است : السلام على ميزان الاعمال ⁽³⁰³⁾ معيار و سنجش اعمال انسان در قيامت اميرالمومنين عليه السلام است . بنابراين نكته قابل توجه در باب صراط اين است كه انسان در مير عملى زندگى ، الگوها و راهنمايانى را برگزيده و از هدايت آنها بهره جويد.

مراتب ايمان كامل
ايمان ، مانند نور از مقولات مشككه است . چرا كه نور شمع ، نور است ، نور خورشيد عالم افروز نور است و نور چراغى كه يك فضاى محدود را روشن مى كند نور است اما مراتب آنها مختلف است . ايمان افراد هم ، مانند مراتب نور متفاوت است .
قال لى ابوعبداللّه عليه السلام : يا عبدالعزيز اءنّ الايمان عشر درجات بمنزلة السُّلَّم يُصعَد منه مرقاة بعد مرقاة فلا يقولنَّ الاثنين لصاحب الواحد لست على شى حتى ينتهى الى العاشر⁽³¹¹⁾.
((ايمان به مانند نردبانى ده پله است كه يك به يك از پله هاى آن بالا مى روند. شخصى كه در پله دوم است تا به مرحله آخر نرسيده ، نبايد آن را كه بر پله اول ايستاده ، كوچك بشمارد)).
در تعبير امام صادق عليه السلام آمده است كه : ايمان ، ده پله دارد. گاه كسانى در همان پله ابتدايى ؛ و گاه افرادى همه مسير را با توان و قدرت طى مى كنند. در رواياتى كه در توضيح موضوع صراط وارده شده ، به اين معنا تصريح شده است .
مرحوم صدوق از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:
الناس يمرُّون على الصراط طبقات و الصراط اءَدقُّ من الشَّعر و اءَحدُّ من السيف فمنهم من يمرُّ مثل البرق و منهم من يمرُّ مثل عدو الفرس و منهم من يمرّ حبوا منهم من يمرّ متعلَّقا قد تاءخذ النار منه شيئا و تترك شيئا⁽³¹²⁾.
((مردم با اختلاف مراتب و طبقه از صراط عبور مى كنند. صراط گذرگاه بسيار حساسى است كه برنده تر و تيزتر از لبه شمشير و باريك تر از مو است . عده اى بسان برق از اين مسير حساس عبور مى كنند؛ عده اى ديگر مانند اسب تيزرو عبور مى كنند؛ عده اى هم مانند افراد پياده از صراط عبور مى كنند؛ و عده اى هم با ضعف و ناتوانى و چهار دست و پا از اين مسير مى گذرند. عده ديگرى آويخته بر صراطند كه قادر به عبور نيستند و گاه آتش ‍ بعضى اعضاى آنها را به درون خود مى كشاند)).
اين روايت ، تجسم صورت ايمانى انسان در اين مراتب و طبقات است . كسانى كه در اين دنيا به نگام رويارويى با گناه و معصيت ، به سرعت برق تصميم مى گيرند و هرگز ذهن و فكر خود را به گناه آلوده نمى كنند، در آخرت نيز مانند برق از صراط عبور خواهند كرد؛ و كسانى كه با يك تاءمل مختصر و كوتاه از گناه چشم فرو مى بندند، كسانى اند كه مانند اسبى تيزرو از طراط عبور مى كنند؛ اما كسانى كه با تامل و ترديد، نسبت به گناهان تصميم مى گيرند، گذرشان از صراط، با تاءنّى و آهستگى خواهد بود. عده اى هم هستند كه به هنگام رويارويى با معصيت و حرام ، خود را در دام آن گرفتار مى كنند؛ به همان ترتيب در آخرت كه عالم تجسم صور دنيا و انعكاس ‍ اعمال ما در اين دنيا است ، گرفتار خواهند شد؛ و اين يك حقيقت است كه قيامت ، روز آشكار شدن اسرار است و هر شخص و گروهى به تناسب خلقيات و ملكات روحى دنيوى اش محشور مى شود:

ادعيه وارده هنگام وضو
اين مطلب در سراسر معارف دينى جلوه گر است ؛ حتى از اميرالمومنين عليه السلام نقل شده است كه فرمودند: هنگام وضو و ريختن آب به صورت اين دعا را بخوانيد:
اللّهم بيِّض وجهى يوم تسودُّ فيه الوجوه و لا تسودُّ وجهى يوم تبيضُّ فيه الوجوه ⁽³¹⁶⁾.
((خدايا! روزى كه به چهره انسان ها نشان مى زنى و عده اى سپيدروى و جمعى روسياهند، مرا با روسفيدها محشور كن )).
و هنگامى كه آب به دست راست مى ريزى ، بگو:
اللّهم اعطنى كتابى بيمينى ، و الخلد فى الجنان بيسارى و حاسبنى حسابا يسيرا⁽³¹⁷⁾.
((خدايا! آن نامه عمل مرا كه تعيين كننده سرنوشت نهايى من است به دست راست من بده ؛ تا در زمره اصحاب يمين محشور شوم )).
و موقعى كه آب را به دست چپ مى ريزى ، بگو:
اللّهم لا تعطنى كتابى بشمالى و لا تجعلها مغلولة الى عنقى و اعوذ بك من مقطَّعات النيران ⁽³¹⁸⁾.
((خدايا! نامه عمل مرا به دست چپم مده ؛ و آن را وبال گردن من قرار نده و من از عذاب آتش تو، به تو پناه مى برم )).
و هنگامى كه مسح سر را مى كشى ، بگو:
اللّهم غشنى برحمتك و بركاتك و عفوك ⁽³¹⁹⁾.
((خداوندا! رحمت و بركات و عفوت را بر من فراگير كن )).
و هنگامى كه مسح دو پا را مى كشى ، بگو:
اللّهم ثبتنى على الصراط يوم تزل فيه الاقدام و اجعل سعيى فيما يرضيك عنى ⁽³²⁰⁾.
((خدايا! هنگامى كه قدم ها بر پل صراط دچار لغزش مى شوند مرا استوار و راسخ بدار؛ و سعى مرا در اين دنيا به گونه اى قرار بده كه رضاى تو را تحصيل كنم )).
در تفسير آيه شريفه :
و ان منكم الا واردها كان على ربك حتما مقضيا#ثم ننجى الَّذين اتقوا و نذر الظالمين فيها جثيا⁽³²¹⁾.
((همه شما بدون استثنا وارد جهنم مى شويد؛ اين امرى است حتمى و قطعى بر پروردگارت . سپس آنها را كه تقوا پيشه كردند، از آن رهايى مى بخشيم و ظالمان را در حالى كه از ضعف به زانو در آمده اند در آن رها مى سازيم )).

شناخت جهنم و اهل آن
هم از قول عامه و هم از قول خاصه آمده است كه : همه افراد بشر از اين گذرگاه و معبر عبور خواهند كرد؛ به عبارت ديگر، گذرگاه صراط، معبر همه اهل محشر است . منتها اين يك امرى است كه خداوند متعال بر خود فرض ‍ فرموده و تخلف ناپذير است كه آتش ، افراد گناهكار و صاحبان معصيت را به دليل شاءن و تناسب گناه و گناهكار با آتش ، به سمت خود مى كشاند؛ چرا كه آنها طعمه آتشند.
در روايتى از رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله نقل شده است كه فرمودند:
فَوَ الَّذى نفسى بيده لهى اءعرف باصحابها من الوالدة بولدها⁽³²²⁾.
((قسم به خدايى كه جان من در قبضه اوست ، شناخت جهنم نسبت به اصحاب آتش ، از شناخت مادر نسبت به فرزند بيشتر است )).
مومنان و نيكوكاران كه درست نقطه مقابل اهل جهنم هستند، به سلامت عبور مى كنند. به نقل از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم آمده كه فرمونده اند:
تقول النار للمومن يوم القيامة : جز يا مومن فقد اءطفاء نورك لهبى ⁽³²³⁾.
((آتش ، روز قيامت به انسان مومن خطاب مى كند و مى گويد: زود گذر كن كه نور تو شعله هاى مرا خاموش كرد)).
در روايت ديگرى جابر بنن عبداللّه انصارى نقل مى كند رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم فرمودند:
اذا ادخل اهل الجنة ، الجنة قال بعضهم لبعض : اَلَيسَ قَد وَعَدنا ربَّنا ان نَرِد النار؟ فيقال لهم : قد وردتُموها و هى خَامِدَة ⁽³²⁴⁾.
((وقتى اهل بهشت وارد بهشت شدند، عده اى به عده ديگر مى گويند: آيا خدا وعده نكرده بود كه ما از ميان آتش عبور خواهيم كرد؟ به آنها پاسخ داده مى شود كه شما عبور كرديد و آتش خاموش بود)).
يعنى آن چنان از ميان جهنم عبور مى كنند كه اصلا حرارت جهنم را احساس ‍ نمى كنند. در خبر ديگرى از جابر بن عبداللّه انصارى از رسول اكرم صَلَّى اللّه عَلَيهِ و آلِهِ و سَلَّم روايت شده است كه :
الورود الدخول لا يبقى بر، و لا فاجر الا يدخلاها تكون على المومنين بردا و سلاما كما كانت على ابراهيم حتى اءنّ للنار - اءو قال لجهنم - ضجيجا من بردها ثمّ ينجى الَّذين اتقوا⁽³²⁵⁾.0
((مراد از ورود، داخل شدن است و هيچ شخص خوب يا بدى باقى نمى ماند؛ مگر اين كه داخل در جهنم شده باشد و آتش بر مومنان سرد و سالم است ؛ همان طور كه براى ابراهيم اين چنين بود، چنان سرد كه ناله آتش از سرمايش بلند مى شود و تقواپيشگان نجات مى يابند)).
موقعى كه نمروديان تصميم گرفتند در پاسخ بت شكنى ابراهيم او را مجازات كنند و بسوزانند؛ او را ميان آتش انداختند. فرمانى از جانب خدا صادر شده كه آتش بر ابراهيم گلستان و سرد شد، به نقل قرآن :
قلنا يا نار كونى بردا و سلاما على ابراهيم ⁽³²⁶⁾.
((ما گفتيم : اى آتش ! بر ابراهيم سرد و سالم باش )).
اگرچه خاصيت جدا ناشدنى آتش سوزاندن است ، اما آن خدايى كه اين خصوصيت را براى آتش قرار داده است ، به خاطر ابراهيم از او سلب كرد. در اين جا نيز چنين است ؛ گر چه آتش جهنم خاموش ناشدنى است ،اما تاثير نور و قوت ايمان مومن چنان بر آتش اثر مى گذارد كه آتش را خاموش ‍ مى كند و مومن به سلامت از صراط مى گذرد.
از مجموع روايت و آيات در باب صراط، چنين استفاده مى شود كه پيمودن و يافتن صراط مستقيم دنيا و راه صحيح زندگى باعث آسان گذشتن از آن صراطى مى شود كه به نص صريح قرآن :
و ان منكم الا واردها كان على ربك حتما مقضيا⁽³²⁷⁾.
((همه شما بدون استثنا وارد جهنم مى شويد؛ اين امرى است حتمى و قطعى بر پروردگارت )).
خداوند متعال ان شاءاللّه به همه ما اين توفيق را عنايت كند كه با چشم بستن و عبور از تمايلات نامشروع دنيوى از مسير پر خطر صراط آخرت به سلامت بگذريم .