مسلط غرب آمده است . او در اين مرحله تنها " ترجمه‏ای می‏انديشد و ترجمه‏
ای عمل می‏كند " .
اعتماد به معلومات و محفوظات و غروری كه عادش ، به سبب جهل و عقب‏
ماندگی نوعی توده مردم ، روشنفكران اينگونه سرزمينها دارند ، مانع نقادی‏
دقيق و تحليل حوادث و واقعيات است . " سالها و قرنها حوادث دردناك‏
لازم است تا اين گونه روشنفكران از خواب خرگوشی بيدار شوند " و حقيقت‏
و ارزش عقايد آنها بر مردم فريفته شده روشن گردد .
از اين گذشته ، اين چنين روشنفكران ، تنها در مراحل اوليه حركت فكری و
عملی خود است كه بيدار كردن وجدان ملی را وجهه همت خود قرار می‏دهند .
در اندك زمانی ، به دليل ماهيت روحيات و افكاری كه دارند ، الگوهايی‏
از ظواهر تمدن و طرز زندگی غربی برای خود می‏سازند كه به زودی آنان را به‏
سوی زندگانی راحت و مرفه اروپايی می‏كشاند و اين كشش هم در ذات خود
مستلزم سكوت و احيانا سازش با عوامل ظلم و فساد زمانه شده ، حل شدن در
دستگاه استعماری و خدمتگزاری آن را ايجاب می‏كند .
مرحله دوم ، در تحليل قانون آن زمانی است كه روشنفكر جامعه عقب مانده‏
تصميم گرفته است با صميميت بيشتری به ملت خود بپردازد ، ولی چون‏
موجودی ملت را آميخته با بدبختی و پريشانی و جهل و عقب ماندگی می‏يابد ،
به سوی روزگاری از تاريخ ملت خود می‏رود كه در آن جلال و شكوه و مجد و
عظمتی يا حداقل زرق و برقی سراغ بگيرد . بدين جهت يكباره جامعه حاليه را
با تمام دلبستگيهايش رها می‏كند و از فراز قرنها ، قرنهايی كه همراه با
آدمهای خود ، زنجيروار سلسله علت و معلول روزگار فعلی را ساخته است‏
پرواز می‏كند و به هزاران سال قبل خيز بر می‏دارد . و اگر در تاريخ واقعی‏
ملت خود چنين روزگاری را نيابد به سوی افسانه های كهن رو می‏آورد ( 4 ) .
ارزش كار و انديشه اين دسته از روشنفكران نيز همانقدر است كه در
كتابها بماند و يا جماعتی معدود را برای مدتی محدود دلخوش و سرگرم نگاه‏
دارد و چون از دردهای موجود خلق خدا سرچشمه نگرفته

پاورقی :
4 - نگاه كنيد به آثاری از قبيل : پروين دختر ساسان ، از اين اوستا ،
دو قرن سكوت ، ماه نخشب ، مجموعه ايران باستان ، مجموعه ايران كوده .