داشته است . از كتاب " المعارف " ابن قتيبه و " الاعلاق النفيسة "
ابن رسته ، نقل شده كه قريش در جاهليت به وسيله اعراب حيره ، كم و
بيش ، با آن آشنا بوده است .
به هر حال گروهی در قرون اوليه اسلامی نام برده می‏شوند كه برخی ايرانی و
برخی عربند و متهم به زندقه بوده‏اند از قبيل : عبدالكريم بن ابی‏العوجاء ،
صالح بن عبدالقدوس ، ابوشاكرديصانی ، ابن الراوندی ، بشاربن برد ،
عبدالله بن مقفع ، يونس بن ابی فروه ، حماد عجرد ، حمادراوية ، حمادبن‏
زبرقان ، يحيی‏بن زياد ، مطيع بن اياس ، يزدان بن باذان ، يزيدبن الفيض‏
، افشين ، ابونواس ، علی بن‏الخليل ، ابن مناذر ، حسين بن عبدالله بن‏
عباس ، عبدالله بن معاوية بن عبدالله بن جعفر ، داودبن علی ، يعقوب بن‏
فضل بن عبدالرحمان مطلبی ، وليدبن يزيدبن عبدالملك ، ابومسلم خراسانی ،
برامكه .
بعضی از نامبردگان از قبيل ابن ابی العوجاء قطعا به ماوراء ماده و
طبيعت معتقد نبوده‏اند . از نظر احاديث شيعه كه حاكی از مباحثات و
احتجاجاتی است كه اين مرد با ائمه اطهار و اصحاب ائمه می‏كرده است جای‏
ترديد نيست كه وی منكر ماوراء ماده و طبيعت بوده است . زنديق بودن‏
بعضی از افراد ديگر نيز كه نامشان برده شد جای ترديد نيست ، ولی زنديق‏
بودن برخی ديگر از آنان سخت مورد ترديد است .
از قرائن به دست می‏آيد كه پيدايش گروهی زنديق به معنی مانوی و دو
خدائی و معتقد به دو اصل نور و ظلمت ، و يا به معنی دهری و منكر ماوراء
طبيعت و ماده ، دستاويزی برای رجال سياست و برخی متنفذين ديگر شد كه‏
دشمنان شان را با اين نام و اين بهانه از بين ببرند . لهذا به هيچ وجه‏
نمی‏توان اعتماد كرد كه همه كسانی كه مورد اين اتهام واقع شده‏اند واقعا
زنديق بوده‏اند . خصوصا اينكه در ميان متهمان افرادی ديده می‏شوند كه به‏
زهد و نيكی و وفاداری به اسلام معروفند ، برخی از آنها از شيعيان مخلص و
مورد عنايت اهل‏البيت می‏باشند و دشمن سرسخت خلفا .