متكلمين شيعه اعم از ايرانی و غير ايرانی بسيارند . متكلمين شيعه‏
ايرانی نيز فراوانند . ما به عنوان نمونه افراد بالا را از قرن دوم تا قرن‏
چهارم ياد كرديم در قرون متأخر اركان علم كلام اسلامی را متكلمين شيعه‏
تشكيل ميداده‏اند .
پس از ظهور خواجه نصيرالدين طوسی حكيم و متكلم و رياضی‏دان و سياستمدار
معروف جهان اسلام و نگارش يافتن كتاب تجريد ، كلام شيعه اهميت بيشتری‏
يافت بطوری كه از آن پس كتاب تجريد بيش از هر كتاب ديگر محور بحثهای‏
كلامی در شيعه و سنی قرار گرفت .
اما متكلمين عامه : بسياری از متكلمان اهل تسنن و شايد بيشترشان‏
ايرانيند ، قديميترين متكلم آنها حسن بصری و سپس شاگردش و اصل بن عطاء
غزال است كه هر دو از موالی ميباشند . حسن بصری در نيمه دوم قرن اول و
نيمه اول قرن دوم ميزيسته است . وفاتش در سال 110 واقع شده است ( 1 )
و واصل كه شاگرد او است و از او انشعاب كرد و مستقل شد و راه جداگانه‏ای‏
گرفت و از آنجا مكتب معتزله پايه‏گذاری شد ، در سال 181 درگذشته است (
2 ) .
3 - ابوالهذيل علاف ، اين مرد نيز از موالی است . او را پايه‏گذار كلام‏
عقلی ميشمارند ، فوق‏العاده زبردست بوده و با كتب فلسفی آشنائی داشته‏
است . نويسنده‏ای مجوسی بنام ميلاس داشت . اين نويسنده روزی عده‏ای از
مجوسيان را با ابوالهذيل در يك مجلس جمع كرد و درباره توحيد و ثنويت‏
بحث كردند . ابوالهذيل آنها را محكوم كرد و ميلاس مسلمان شد . شبلی‏
نعمان ( 3 ) و ديگران نوشته‏اند كه چندين هزار نفر ايرانی مجوسی بدست‏
ابوالهذيل مسلمان شدند .

پاورقی :
( 1 ) ريحانةالادب ، جلد 1 صفحه . 269
( 2 ) ابن خلكان جلد 5 صفحه 60 درالفهرست می‏گويد وی در سال 131
درگذشته و ظاهرا اين صحيح است .
( 3 ) تاريخ علم كلام ، ترجمه فخر داعی صفحه . 29