كه شهر كوچكی است در عراق ، مركز فقه و فقاهت بود . حلب ( از نواحی‏
سوريه ) نيز مدتی مركز فقهاء بزرگ بوده است . در دوران صفويه بود كه‏
مركزيت به اصفهان انتقال يافت و در همان زمان حوزه نجف وسيله مقدس‏
اردبيلی و ديگر اكابر احيا شد كه تا امروز ادامه دارد . از شهرهای ايران‏
، تنها شهر قم است كه در قرون اول اسلامی ، در همان زمان كه بغداد مركز
فقاهت اسلامی بود ، وسيله فقهائی نظير علی بن بابويه و محمدبن قولويه به‏
صورت يكی از مراكز فقهی درآمد همچنان كه در دوره قاجار وسيله ميرزا
ابوالقاسم قمی صاحب قوانين نيز احيا شد و بار ديگر در سال 1340 هجری‏
قمری يعنی در حدود 56 سال پيش وسيله مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائری يزدی‏
بار ديگر احيا شد و اكنون يكی از دو مركز بزرگ فقهی شيعه است .
عليهذا ، گاهی بغداد ، زمانی نجف ، دوره‏ای جبل عامل ، ( لبنان )
برهه‏ای حلب ، ( سوريه ) مدتی حله ، ( عراق ) عهدی اصفهان و دورانهائی قم‏
مركز نشاط فقهی و فقهاء بزرگ بوده است . در طول تاريخ مخصوصا بعد از
صفويه در شهرهای ديگر ايران از قبيل مشهد ، همدان ، شيراز ، يزد ، كاشان‏
، تبريز ، زنجان ، قزوين ، و تون ( فردوس فعلی ) حوزه‏های علميه عظيم و
معتبری بوده است ولی هيچيك از شهرهای ايران به استثنای قم و اصفهان ، و
در مدت كوتاهی كاشان ، مركز فقهاء طراز اول نبوده و عالی‏ترين و يا در
رديف عاليترين حوزه‏های فقهی به شمار نمی‏رفته است . بهترين دليل بر نشاط
علمی و فقهی اين شهرها وجود مدارس بسيار عالی و تاريخی است كه در همه‏
شهرستانهای نامبرده موجود است و يادگار جوش و خروشهای علمی دورانهای‏
گذشته است .
د - فقهاء جبل عامل نقش مهمی در خط مشی ايران صفويه داشته‏اند . چنانكه‏
می‏دانيم ، صفويه درويش بودند ، راهی كه ابتدا آنها براساس سنت خاص‏
درويشی خود طی می‏كردند اگر با روش فقهی عميق فقهاء جبل عامل تعديل نمی‏شد
، و اگر