آنچه تامل را برمی‏انگيزد اين است كه اولا ايرانيان اهل فن غنا و موسيقی‏
بودند و در آن كار سابقه زيادی داشتند و عادتا آنها می‏بايست از نظر شرعی‏
دنبال توجيه و تأويلی بروند و لااقل تسامح به خرج دهند ، ثانيا شيوع لهو و
غنا در حجاز به وسيله ايرانيان صورت گرفت ، مغنيان معروف آن عصر بيشتر
ايرانی بوده‏اند در عين حال در جو مذهبی آنروز ، ايرانيان بيش از ساير
ملتها تورع و پرهيزگاری نشان داده‏اند .
همچنانكه اشاره كرديم ، محل بحث جو و محيط مذهبی است ، اما محيطهای‏
غيرمذهبی مانند دربار هارون و دستگاه برامكه شكل ديگر بود .

نشر و تبليغ اسلام

مسئله انتشار اسلام در جهان و كيفيت و علل آن ، خود مسئله‏ای مهم و قابل‏
توجه است . بديهی است كه فطری و منطقی بودن اين دين و هماهنگی آن با
نواميس زندگی عامل اساسی انتشار آن است .
مبلغان مسيحی جنگهای صدر اسلام را دستاويز قرار داده ، عامل نشر و توسعه‏
اسلام را زور و جبر معرفی می‏كنند . اگر در جوهر يك دعوت دينی قدرت‏
اقناع وجدانها وجود نداشته باشد محال است كه زور و جبر بتواند در مردم‏
ايمان و علاقه و شور و احساسات به وجود آورد . آری در صدر اسلام جنگهايی‏
صورت گرفت و اسلام به حكم اينكه دينی است اجتماعی و تنها مسؤوليت‏
سعادت فردی بشر را بر عهده نگرفته است ، بلكه مسئوليت سعادت جمعی بشر
را نيز تعهد كرده است ، بعلاوه تفكيك سعادت فردی از سعادت جمعی ، و
اصل : " كار قيصر را به قيصر و كار خدا را به خدا وابگذار " را نادرست‏
می‏داند ، قانون جهاد را جزء دين قرار داد و عملی كرد ، اما بايد ديد هدف‏
اسلام از جهاد چيست و مسلمين صدر اول با چه طبقه‏ای جنگيدند ؟ آن جنگها
قدرت را از چه طبقه‏ای گرفت ؟ و چه طبقه‏ای را آزاد كرد ؟
گذشته از همه اينها ، مجاهدين اسلام به چه مناطقی رفتند ؟ و چه مناطق‏