تحول و تطور تاريخ

آنچه تاكنون گفته شد درباره يكی از دو مسأله مهم تاريخ يعنی ماهيت‏
تاريخ بود كه آيا مادی است يا غيرمادی ؟ مسأله مهم ديگر تحول و تطور
تاريخ انسانی است .
می‏دانيم كه انسان موجود اجتماعی منحصر به فرد نيست ، پاره‏ای جاندارهای‏
ديگر نيز بيش و كم زندگی اجتماعی و موجوديت اجتماعی دارند ، زندگی‏شان‏
با تعاون و همكاری و تقسيم وظايف و مسؤوليتها تحت يك سلسله قواعد و
قوانين منظم صورت می‏گيرد . همه می‏دانيم كه زنبور عسل اينچنين جانداری‏
است .
اما يك تفاوت اساسی ميان موجوديت اجتماعی انسان و موجوديت اجتماعی‏
آن جانداران وجود دارد و آن اين است كه زندگی اجتماعی آن جانداران ثابت‏
و يكنواخت است ، تحول و تطوری در نظام زندگی آنها ، و به تعبير موريس‏
مترلينگ ، در تمدن