سوره كهف مكى است و 110 آيه دارد
سوره كهف، آيات 1 تا 8
|
بسم اللّه الرحمن الرحيم
الحمد لله الذى انزل على عبده الكتب و لم يجعل
له عوجا (1)
قيما لينذر باسا شديدا من لدنه و يبشر المؤمنين الّذين يعملون
الصلحت ان لهم اجرا حسنا (2)
ماكثين فيه ابدا (3)
و ينذر الّذين قالوا اتخذ اللّه
ولدا (4)
ما لهم به من علم و لا لابائهم كبرت كلمة تخرج من افوههم ان يقولون الا
كذبا (5)
فلعلك بخع نفسك على اثارهم ان لم يؤمنوا بهذا الحديث اسفا (6)
انا
جعلنا ما على الارض زينة لها لنبلوهم ايهم احسن عملا (7)
و انا لجاعلون ما
عليها صعيدا جرزا (8) |
ترجمه آيات
به نام خداى بخشاينده مهربان، ستايش خاص خدائى است كه اين كتاب استوار
را به بنده خويش فرو فرستاد و در آن انحراف ننهاد (1).
تا از جانب خويش از عذابى سخت بترساند و مؤمنان را كه كارهاى شايسته كنند نويد
دهد كه پاداشى نيك دارند (2). و هميشه در آن بسر مى برند (3).
و نيز كسانى را كه گويند خدا فرزندى گرفته بيم دهد (4).
در اين باب چيزى ندانند پدرانشان نيز نمى دانستند، كلمه اى كه از دهانشان بيرون
مى شود بزرگ است، و جز دروغ نمى گويند (5).
شايد تو از پى ايشان از غم اينكه چرا قرآن را باور ندارند خويشتن را هلاك كنى
(6).
ما اين چيزها را كه روى زمين هست آرايش آن كرده ايم تا ايشان را بيازماييم كه
كدامشان از جهت عمل بهترند (7).
و ما آنچه را روى زمين هست خاك باير مى كنيم (8).
بيان آيات
آهنگ و مفاد كلى اين سوره مباركه
اين سوره با انذار و تبشير دعوت مى كند به اعتقاد حق و عمل صالح
همچنانكه از دو آيه اولش هم بوى اين معنا استشمام مى شود. و نيز از آيه آخر
سوره كه مى فرمايد (فمن كان يرجوا
لقاء ربه فليعمل عملا صالحا و لا يشرك بعباده ربه احدا).
و در اين سوره مسأله نفى فرزند داشتن خدا مورد عنايت و توجه زيادى واقع شده
است نظير اينكه مى بينيم تهديد و انذار را به كسانى اختصاص مى دهد كه براى خدا
فرزند قائل شده اند، يعنى بعد از آنكه مى فرمايد:
(لينذر باسا شديدا من لدنه )
مجددا مى فرمايد: (و ينذر الّذين
قالوا اتخذ اللّه ولدا).
پس در اين آيه روى سخن با دوگانه پرستان است، كه قائل به فرزندى ملائكه و جن و
مصلحين بشر براى خدا هستند، و همچنين خطاب به نصارى است كه قائل به فرزندى مسيح
براى اويند. و بعيد نيست كه روى سخن به يهود هم باشد، چون خود قرآن از يهود نقل
كرده كه گفته اند (عزير پسر خدا است
).
و بعيد نيست كسى بگويد كه غرض از نزول اين سوره بيان سه داستان عجيب است كه در
قرآن كريم جز در اين سوره ذكر نشده، يكى قصه اصحاب كهف و ديگرى داستان موسى و
آن جوانى كه در راه به سوى مجمع البحرين ديدار نمود، و سوم حكايت ذى القرنين،
و آنگاه از اين سه داستان در غرض سوره كه اثبات نفى شريك و تشويق بر تقوى و ترس
از خدا است استفاده كند.
و اين سوره به طورى كه از سياق آياتش استفاده مى شود در مكه نازل شده است. اما
بعضى از مفسرين آيه (و اصبر نفسك مع
الّذين يدعون ربهم...) را از مكى
بودن استثناء كرده اند و به زودى در باره آن بحث مى كنيم.
|
الحمد لله الذى انزل على عبده الكتاب و لم يجعل له عوجا قيما |
كلمه (عوج
) - به فتح عين و به كسر آن - به
معناى انحراف است. در مجمع البيان مى گويد: (عوج
- به فتحه عين - در كجى چيزهايى كه محسوس و قابل ديدن هس تند - چون نيزه و چوب
- استعمال مى شود، و با كسره عين در امور ناديدنى چون اعتقادات و سخن گفتن.
و شايد منظور از چيزهاى مرئى آنهايى باشند كه به سهولت ديده مى شوند و مقصود از
چيزهاى نامرئى آنهايى باشند كه به آسانى مشهود نيستند كما اينكه راغب در مفردات
چنين گفته است: (عوج
) به فتحه عين كجى هايى را گويند كه
با چشم به آسانى ديده مى شوند، مانند كجى چوبى كه در زمين نصب شده باشد، ولى
(عوج
) به كسره عين در كجى هائى است كه با فكر و بصيرت تشخيص داده مى
شوند، مانند انحراف و انحنايى كه در زمين مسطح است كه تنها متخصصين مى توانند
آن را تشخيص دهند، و نيز مانند انحراف در دين و زندگى.
پس بنا به گفته وى ديگر اشكالى به آيه شريفه (لا
ترى فيها عوجا و لا امتا وارد نمى شود - دقت بفرمائيد.
توضيح مقصود از اينكه قرآن عوج (كجى) نداشته، قيّم
است
خداى تعالى در اين سوره كلامش را با ذكر ثناى خود افتتاح فرموده، و به
اين نحو خود را ستوده كه: قرآنى بر بنده اش نازل كرده كه هيچ انحرافى از حق در
آن نيست، و آن كتاب قيم مصالح بندگانش در زندگى دنيا و آخرت است، و از عهده
اين كار به خوبى برمى آيد، پس همه حمدها كه در ترتب خيرات و بركات آن از روز
نزولش تا روز قيامت هست، همه براى خدا است.
پس سزاوار نيست كه هيچ دانشمند اهل بحثى ترديد كند در اينكه: آنچه از صلاح و
سداد در جوامع بشرى به چشم مى خورد همه از بركات انبياى كرام است كه در بشر
منتشر كرده اند، و تخمى است كه آنان با دعوت خود به سوى حق و حسن خلق و عمل
صالح افشانده اند، و اينكه قرآن كريم در چهارده قرنى كه از نزولش مى گذرد تمدنى
به بشر داده و ارتقائى بخشيده و علم نافع و عمل صالحى در بشر به وجود آورده كه
مخصوص خود آن است و به همين جهت دعوت نبوى منتهائى بزرگ بر بشر دارد، پس همه
حمدها براى خدا است.
و با اين بيان روشن مى شود اينكه بعضى از مفسرين در تفسير اين آيه، يعنى جمله
(الحمد لله الذى انزل...)
گفته اند: يعنى بگوييد (الحمد لله
الّذى نزل ) صحيح نيست.
(و لم يجعل له عوجا)
- ضمير در (له
) به كتاب بر مى گردد، و جمله مورد
بحث جمله حاليه است از كتاب. و كلمه (قيما)
آن گونه كه از كتاب فهميده مى شود حال بعد از حال است، زيرا خداى تعالى در
مقام ستايش خويش است از اين جهت كه كتابى نازل كرده و به صفت نداشتن اعوجاج
متصف است، و از اين جهت كه آن كتاب بر تاءمين مصالح جامعه بشرى قيم است. پس
به هر دو صفت بذل عنايت شده، آن هم بطورى مساوى، و همين اقتضاء مى كند كه
جمله مزبور حاليه باشد، و (قيم
) نيز حال دوم باشد.
اشاره به اقوال مختلف مفسرين در ذيل جمله:
(لم يجعل له عوجا...)
بعضى از مفسرين گفته اند: جمله (و
لم يجعل له عوجا) عطف است بر صله،
و كلمه (قيما)
حال از ضمير در (له
) است، و معنايش اين است كه
(و حمد آن خداى را كه براى كتاب در
حالى كه قيم است اعوجاج قرار نداده )
و يا (قيما)
منصوب به مقدرى است و معنايش اين است كه و حمد آن خدايى را كه براى كتاب اعوجاج
قرار نداده و آن را قيم قرار داده و لازمه اين دو وجه اين است كه عنايت ميان
اصل نزول و قيم بودن و بى اعوجاج بودن كتاب تقسيم شود، و بر شما خواننده عزيز
روشن شد كه اين خلاف عنايتى است كه مستفاد از سياق است.
بعضى ديگر از مفسرين گفته اند: در آيه شريفه تقديم و تاءخير به كار رفته و
تقدير آن (نزل الكتاب قيما و لم
يجعل له عوجا) است و اين بدترين
نظريه اى است كه درباره آيه ابراز شده، وجه رد نظريه فوق اين است كه نفى
اعوجاج در قرآن، مقدم بر اثبات قيموميت است. زيرا عدم اعوجاج كمالى است كه
قرآن فى نفسه دارد، و قيموميت كمالى است كه قرآن به ديگران مى دهد و معلوم است
كمال بر تكميل تقدم دارد.
و اينكه كلمه (عوج
) كه نكرده است و در سياق نفى قرار
گرفته خود افاده عموميت مى كند، پس قرآن كريم در تمامى احوال و از همه جهات
مستقيم و بدون اعوجاج است. و در لفظش فصيح و در معنايش بليغ و در هدايت نمودنش
موفق و حتى در حجت ها و براهينش قاطع و در امر و نهيش خيرخواه، و در قصص و
اخبارش صادق و بدون اغراق و در قضاوتش فاصل ميان حق و باطل است. و همچنين از
دستبرد شيطانها محفوظ و از اختلاف در مضامينش به دور است.
نه در عصر نزولش دستخوش باطل شده و نه بعد از آن.
كلمه (قيم
) به معناى كسى است كه مصلحت چيزى
را تاءمين نموده، امور آن را تدبير نمايد، مانند قيم خانه كه قائم به مصالح
خانه است، و اهل خانّه در امور خانه به او مراجعه مى كنند. و كتاب قيم، آن
كتابى است كه مشتمل بر معانى قيمى باشد، و آنچه كه قرآن كريم متضمن آن است
اعتقاد حق و عمل صالح است، همچنانكه خداى تعالى درباره قرآن مى فرمايد:
(يهدى الى الحق و الى طريق مستقيم
) و دين صحيح اسلام هم همين است،
چنانچه خداى سبحان در مواضعى از كتابش دين خود را به قيم بودن توصيف كرده، از
آن جمله فرموده: (فاقم وجهك للدين
القيم ).
بنابراين، پس توصيف كتاب به وصف قيمومت به خاطر اين است كه متضمن دين قيم مى
باشد دينى كه قائم به مصالح عالم بشرى است، چه مصالح دنيايى، و چه آخرتى.
و چه بسا از مفسرين كه قضيه را برعكس معنا كرده و گفته اند: قيمومت، اول وصف
كتاب است و سپس وصف دين. (به عبارت ديگر ما گفتيم كتاب به خاطر اينكه متضمن
دين قيم است خودش هم قيم شده، ولى بعضى گفته اند كتاب قيم است و دين به خاطر
قيم بودن كتاب، قيم شده است ) و درباره اش گفته شده:
(و ذلك دين القيمه
) كه ظاهر معنايش: دين كتابهاى قيم
است. ولى اين قسم تفسير نوعى مجاز گويى است.
بعضى گفته اند: مقصود از قيم، مستقيم است يعنى معتدل كه نه افراط در آن باشد و
نه تفريط. بعضى ديگر گفته اند: قيم، به معناى مدبر ساير كتابهاى آسمانى است،
يعنى ساير كتابها را تصديق و حفظ نموده، شرايعش را نسخ مى كند. و اينكه به
دنبال كلمه قيم فرموده: (لينذر
باسا شديدا من لدنه و يبشر المؤمنين...)
مؤيد معنايى است كه ما ذكر كرديم.
|
لينذر باسا شديدا من لدنه و يبشر المؤمنين الدين يعملون الصالحات |
بعضى آيه را اينطور معنا كرده اند: اين كتاب را تاءمين فرستاد تا كافران را از
عذابى شديد كه از ناحيه خدا صادر مى شود، انذار نمايد، و تاءمين ولى ظاهر آيه
به قرينه اينكه مؤمنين را مقيد مى كند به آن مؤمنينى كه عمل صالح مى كنند، اين
است كه تقدير آيه: (لينذر
الّذين لا يعملون الصالحات - تا بترساند كسانى را كه عمل صالح نمى كنند)
بوده باشد، حال چه آن تاءمين هائى كه اصلا ايمان نمى آورند، و يا اگر ايمان مى
آورند در عمل خود مرتكب فسق و تباهى مى شوند.
در هر حال، اين جمله بيان مى كند كه چرا كتاب را قيم و مستقيم بر بنده اش نازل
كرده، زيرا پر واضح است كه اگر كتاب خودش مستقيم و براى غير خودش قيم نمى
بود نمى توانست انذار و بشارت باشد.
و مراد از (اجر حسن
) بهشت است، به قرينه اينكه در آيه
بعدى فرموده: (ماكثين فيه ابدا)
و معناى آيه روشن است.
|
و نذر الّذين قالوا اتخذ اللّه ولدا |
مقصود از اينان عموم كسانى هستند كه بت پرستيده معتقد بودند كه ملائكه پسران يا
دختران خدايند، و چه بسا از اينان كه در باره جن و مصلحين از بشر، چنين اعتقادى
داشته اند. و نيز مقصود نصارى هستند كه مسيح را پسر خدا مى دانستند. هر چند كه
از نظر اينكه قرآن كريم به يهود نسبت داده كه عزيز را پسر خدا مى دانسته اند
يهود نيز مشمول آيه هست.
انذار را در خصوص كسانى كه گفتند خدا براى خود فرزند گرفته، تكرار كرد تا مزيد
اهتمام را در خصوص ايشان افاده نمايد.
|
ما لهم به من علم و لا لابائهم كبرت كلمة تخرج من افواههم... |
از آيه شريفه (انى يكون له ولد و لم
تكن له صاحبة و خلق كل شى ء)
استفاده مى شود كه مورد بحث آيه معتقد بوده اند خدا حقيقتا فرزند گرفته و
فرزنددار شده است.
لذا در آيه مورد بحث آن را با دو جواب رد مى كند: يكى اينكه اين سخن را از روى
نادانى زده اند، و علمى بدان ندارند، دوم اينكه دروغ مى گويند.
جمله: (ما لهم به من علم
) رد بر همگى ايشان از خلف و سلفشان
است، و ليكن چون ايشان علم به اين نظريه را به پدران خود احاله داده مى گفتند
(اين دين، دين پدران ما است، و
آنها بهتر از ما مى انديشيده اند، و ما جز اينكه پيروى ايشان كنيم حق اظهار
نظرى نداريم ) لذا خدا ميان آنان و
پدرانشان فرق گذاشته، ابتدا از ايشان نفى علم نموده و سپس از پدرانشان كه به
آنان اعتماد كرده بودند، تا بدين وسيله هم نظريه ايشان را رد كرده باشد و هم
دليلشان را.
قول و اعتقاد به فرزند داشتن خدا چه به نحو حقيقى و
چه به نحو مجاز باطل و ممنوع است
و اينكه فرمود: (كبرت كلمة
تخرج من افواههم ) براى مذمت آنان و
بزرگ شمردن سخن باطل ايشان است كه گفته بودند:
(اتخذ اللّه ولدا) براى
اينكه جراءت بزرگى بر خداى سبحان كرده شريك و تجسم و تركيب و احتياج به كمك و
جانشين را به او نسبت داده اند - تعالى اللّه عن ذلك علوا كبيرا.
البته اين را هم نبايد از نظر دور داشت كه بعضى از كسانى كه قائل به فرزنددار
بودن خدا بودند، منظورشان فرزند حقيقى نبوده، بلكه به عنوان احترام و تشريف و
براى اينكه قرب به خدا و خصوصيت آن شخص مورد علاقه شان را برسانند اطلاق پسر
خدا بر او مى كرده اند، مانند يهود كه - به طورى كه قرآن از ايشان حكايت كرده -
عزيز را پسر خدا مى دانسته اند، و يا مى گفته اند:
(نحن ابناء اللّه و احباوه - ما پسران و دوستان خداييم
) و همچنين در كلمات بعضى از قدماى
ايشان آمده كه بر بعضى از مخلوقات اوليه اطلاق پسر خدا مى كرده اند، به اين
عنوان كه اينها اولين خلق خدا هستند كه خدايشان آفريده و صادر كرده، همانطور
كه پسر از پدر صدور مى يابد و بر آن موجوداتى كه واسطه اين صدور بودند اطلاق
همسر و زوج مى كرده اند.
و اين دو اطلاق هر چند كه شامل آنچه كه اطلاق اول مى شده نمى شود چون اين اطلاق
از باب مجاز و به عنوان احترام بوده، و ليكن هر دو از نظر شرع ممنوع است. نه
صحيح است گفته شود فلان موجود فرزند واقعى خدا است آنطور كه ما فرزندان پدران
خود هستيم، و نه صحيح است بگوئيم فلان موجود آنقدر داراى شرافت است كه اگر
ممكن بود خدا فرزند دار شود جز اين موجود كسى فرزند او نمى بود، و ملاك ممنوعيت
اين دو اطلاق همين بس كه هر دو باعث مى شود عامه مردم گمراه گشته رفته رفته از
مجاز، حقيقت را بفهمند و به شقاوت دائمى و هلاكت جاودانه گرفتار گردند.
|
فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم يؤمنوا بهذا الحديث اسفا |
كلمه (بخوع
) و
(بخع ) به معناى كشتن
و هلاك كردن است. و (آثار)
به معناى علامت هاى پا و اثر قدمهاى كسى است كه از زمين نرم عبور كرده باشد، و
كلمه (اسف
) به معناى شدت اندوه است، و مراد
از (بهذا الحديث
) همين قرآن كريم است.
اين آيه و دو آيه بعدش در مقام خرسندى و تسلى خاطر رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله و سلم) است، و حرف (فاء)
كه بر سر آيه آمده براى تفريع كلام بر كفر و انكار ايشان به آيات خدا است كه از
آيات قبلى استفاده مى شد. و معناى آيه چنين است: مثل اينكه بوى اين مى آيد كه
از شدت اندوه بر اعراض كفار از قرآن و انصرافشان از شنيدن دعوتت، خودت را از
بين ببرى.
البته ما مسأله اعراض و انصراف را از كلمه (آثار)
در آورديم كه خود استعاره است.
|
انا جعلنا ما على الارض زينة لها لنبلوهم ايهم احسن عملا... صعيدا جرزا |
كلمه (زينت) به معناى هر امر زيبايى است كه
وقتى منضم به چيزى شود، جمالى به او مى بخشد به طورى كه رغبت هر كسى را به سوى
آن جلب مى كند. و كلمه (صعيد)
به معناى قشر زمين است و كلمه (جرز)
به طورى كه مجمع البيان گفته، زمينى است كه گياه نروياند، گويى تخم گياهان را
مى خورد.
هدف از خلق زينت بر روى زمين آزمايش انسان ها و تميز
نيك و بد بر اساس اعتقاد و عمل است
در اين دو آيه، بيان عجيبى در حقيقت زندگى بشر در زمين ايراد شده، و
آن اين است كه نفوس انسانى - كه در اصل جوهرى است علوى و شريف - هرگز مايل
نبوده كه به زمين دل ببندد و در آنجا زندگى كند، ولى عنايت خداوند تبارك و
تعالى چنين تقدير كرده كه كمال و سعادت جاودانه او از راه اعتقاد و عمل حق
تاءمين گردد، به همين جهت تقدير خود را از اين راه به كار بسته كه او را در
موقف اعتقاد و عمل نهاده، به محك تصفيه و تطهيرش برساند و تا مدتى مقدر در
زمينش اسكان داده ميان او و آنچه كه در زمين هست علقه و جذبه اى برقرار كند و
دلش به سوى مال و اولاد و جاه و مقام شيفته گردد. اين معنا را از اين جاى آيه
استفاده كرديم كه مى فرمايد: آنچه در زمين هست ما زينت زمين قرارش داديم. و
زينت بودن ماديات فرع بر اين است كه در دل بشر و در نظر او محبوب باشد، و دل او
به آنها بستگى و تعلق يافته در نتيجه سكونت و آرامش يابد.
آنگاه وقتى آن مدت معين كه خدا براى سكونتشان در زمين مقرر كرده به سر آمد، و
يا به عبارتى آن آزمايشى كه خدا مى خواست از فرد فرد آنان به عمل آورد و تحقق
يافت، خداوند آن علاقه را از بين آنها و ماديات محو نموده آن جمال و زينت و
زيبايى كه زمين را از آن مى گيرد، و زمين به صورت خاكى خشك و بى گياه مى شود،
آن سرسبزى و طراوت را از آن سلب مى كند، و نداى رحيل و كوس كوچ را براى اهلش
مى كوبد، از اين آشيانه بيرون مى روند، در حالى كه چون روز تولدشان منفرد و
تنها هستند.
اين سنت خداى تعالى در خلقت بشر و اسكانش در زمين و زينت دادن زمين و لذائذ
مادى آن است تا بدين وسيله فرد فرد بشر را امتحان كند و سعادتمندان از ديگران
متمايز شوند.
و به همين منظور نسلها را يكى پس از ديگرى به وجود مى آورد و متاعهاى زندگى را
كه در زمين است، در نظرشان جلوه مى دهد، آنگاه آنان را به اختيار خود وا مى
گذارد تا آزمايش تكميل گردد. بعد از اتمام آن، ارتباط مزبور را كه ميان آنان و
آن موجودات بود بريده، از اين عالم كه جاى عمل است به آن نشاءه كه سراى حساب
است، منتقلشان مى كند، همچنانكه فرموده: (و
لو ترى اذا الظالمون فى غمرات الموت و الملائكة باسطوا ايديهم اخرجوا انفسكم... و لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم اول مرة و تركتم ما خولناكم وراء ظهوركم و
ما نرى معكم شفعاءكم الّذين زعمتم انهم فيكم شركاء لقد تقطع بينكم و ضل عنكم ما
كنتم تزعمون ).
پس حاصل معناى آيه اين شد كه: اعراض ايشان از دعوت و انذار و تبشيرت باعث
تاءسف بيش از حد تو نشود، و اگر مى بينى كه سرگرم تمتع از امتعه حيات مادى اند،
ناراحت مباش، زيرا اينها اولين مردمى نيستند كه چنين هستند و كارى هم نمى
توانند بكنند، بلكه نه تنها نمى توانند كارى صورت دهند بلكه همين اعراض و
سرگرمى به متاع دنيا خود آزمايش الهى است كه ايشان را مسخر كرده است. آرى اين
ماييم كه بشر را در روى زمين منزل و متاعهاى آن را در نظرش جلوه داديم، كه
بينندگان را مفتون خود كند تا نفوسشان مجذوب گشته امتحان ما صورت گيرد و معلوم
شود كه كدامشان بهتر عمل مى كنند، و آنگاه پس از اتمام امتحان، به تحقيق كه
همين ما زمين و آنچه را كه در آن است به صورت سرزمين خشك و فاقد چيزى كه مايه
رغبت باشد، در مى آوريم.
پس ناگفته پيداست كه خداى سبحان از همه بشر ايمان نخواسته تا ايمان نياوردن عده
اى به معناى شكست خوردنش باشد، و استمرارشان در كفر و ضلالت به معناى مغلوب شدن
خدا باشد، و از اين جهت تو ناراحت شوى، بلكه همين سرنوشت را، خود او برايشان
تنظيم نموده تا امتحانشان كند پس در هر حال خدا در آنچه خواسته غالب است.
از آنچه گذشت اين معنا روشن گرديد كه جمله (و
انا لجاعلون ما عليها صعيدا جرزا)
از باب استعاره به كنايه است، و مراد از آن، قطع رابطه تعلق بين انسان و
متاعهاى زندگى زمينى است.
و چه بسا از مفسرين كه گفته اند: منظور از اين تعبير حقيقت معناى صعيد جرز است، نه معناى كنايه اى، و معنايش اين است كه و هر آن زينتى كه بر زمين است را
مجددا با خاك يكسان خواهيم كرد و زمين را به نحوى قرار خواهيم داد كه نه چيزى
روئيدنى در آن باشد، و نه چيزى بر زمين موجود باشد.
و جمله (ما عليها - آنچه بر روى آن
است ) از قبيل به كار بردن اسم ظاهر
در جاى ضمير است و گر نه جا داشت بفرمايد (و
انا لجاعلوه ) شايد خواسته است
عنايت بيشتر به وصف بودنش بر زمين را افاده كند.
بحث روايتى
(رواياتى در تفسير جملات: (لينذر بأسا
شديدا)، (فلعلك
باخع نفسك...) و (لنبوهم
ايهم احسن عملا)
در تفسير عياشى از برقى روايت كرده كه او بدون ذكر سند از ابى بصير از
امام باقر (عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل جمله
(لينذر باسا شديدا من لدنه
) فرموده: مقصود از
(باءس شديد)
على (عليه السلام) است كه از طرف رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم)
ماءمور به كشتن دشمنانش گرديد.
مؤلف: اين روايت را ابن شهر آشوب هم از امام باقر و امام صادق (عليه السلام)
نقل كرده است، ليكن معنايش اين نيست كه آيه شريفه در اين خصوص نازل شده، بلكه
منظور اين است كه يكى از عذابهاى شديد داستان على (عليه السلام) است.
و در تفسير قمى در حديث ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام) آورده كه در
تفسير آيه (فلعلك باخع نفسك
) فرموده: يعنى بكشى خود را در اثر
مخالفت ايشان، و در باره كلمه (اسفا)
فرموده: يعنى از حزن و اندوه
و در الدر المنثور است كه ابن جرير، ابن ابى حاتم، ابن مروديه و حاكم در تاريخ
از ابن عمر روايت كرده اند كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) آيه
(لنبلوهم ايهم احسن عملا)
را تلاوت فرمود، من پرسيدم: يا رسول اللّه معناى آن چيست ؟ فرمود: يعنى تا
آنكه شما را بيازماييم كه كداميك عقل بهتر و ورع بيشتر از محارم خدا داريد و
كداميك سريع تر در اطاعت خدائيد.
و در تفسير قمى در روايت ابى الجارود از ابى جعفر (عليه السلام) نقل كرده كه
در معناى (صعيدا جرزا)
فرمود: زمينى كه گياه ندارد.
سوره كهف آيات 9 تا 26
|
ام حسبت ان اصحب الكهف و الرقيم كانوا من اياتنا عجبا (9)
اذ اوى
الفتية الى الكهف فقالوا ربنا اتنا من لدنك رحمة و هيى لنا من امرنا
رشدا (10)
فضربنا على اذانهم فى الكهف سنين عددا (11)
ثم بعثناهم لنعلم
اى الحزبين احصى لما لبثوا امدا (12)
نحن نقص عليك نباهم بالحق انهم
فتيه امنوا بربهم و زدنهم هدى (13)
و ربطنا على قلوبهم اذ قاموا فقالوا
ربنا رب السموات و الارض لن ندعوا من دونه الها لقد قلنا اذا شططا (14)
هولاء قومنا اتخذوا من دونه الهة لو لا ياتون عليهم بسلطان بين فمن
اظلم ممن افترى على اللّه كذبا (15)
و اذ اعتزلتموهم و ما يعبدون الا
اللّه فاوا الى الكهف ينشر لكم ربكم من رحمتة و يهيى لكم من امركم
مرفقا (16)
ترى الشمس اذا طلعت تزور عن كهفهم ذات اليمين و اذا غربت
تقرضهم ذات الشمال و هم فى فجوه منه ذلك من ايت اللّه من يهد ال له فهو
المهتد و من يضلل فلن تجد له وليا مرشدا (17)
و تحسبهم ايقاظا و هم
رقود و نقلبهم ذات اليمين و ذات الشمال و كلبهم بسط ذراعيه بالوصيد لو
اطلعت عليهم لوليت منهم فرارا و لملئت منهم رعبا (18)
و كذلك بعثنهم
ليتساءلوا بينهم قال قائل منهم كم لبثتم قالوا لبثنا يوما او بعض يوم
قالوا ربكم اعلم بما لبثتم فابعث وا احدكم بورقكم هذه الى المدينة
فلينظر ايها ازكى طعاما فلياتكم برزق منه و ليتلطف و لا يشعرن بكم احدا
(19)
انهم ان يظهروا عليكم يرجموكم او يعيدوكم فى ملتهم و لن تفلحوا اذ
ابدا (20)
و كذلك اعثرنا عليهم ليعلموا ان وعد اللّه حق و ان الساعة لا
ريب فيها اذ يتنزعون بينهم امرهم فقالوا ابنوا عليهم بنينا ربهم اعلم
بهم قال الّذين غلبوا على امرهم لنتخذن عليهم مسجدا (21)
سيقولون ثلثه
رابعهم كلبهم و يقولون خمسه سادسهم كلبهم رجما بالغيب و يقولون سبعة و
ثامنهم كلبهم قل ربّى اعلم بعدت هم ما يعلمهم الا قليل فلا تمار فيهم
الا مراء ظهرا و لا تستفت فيهم منهم احدا (22)
و لا تقولن لشاى ء انى
فاعل ذلك غدا (23)
الا ان يشاء اللّه و اذكر ربّك اذا نسيت و قل عسى ان
يهدين ربّى لاقرب من هذا رشدا (24)
و لبثوا فى كهفهم ثلث مائه سنين و
ازدادوا تسعا (25)
قل اللّه اعلم بما لبثوا له غيب السموات و الارض ابصر
به واسمع ما لهم من دونه من ولى و لا يشرك فى حكمه احدا (26) |
ترجمه آيات
مگر پنداشته اى از ميان آيه هاى ما اهل كهف و رقيم شگفت انگيز بوده اند
(9).
وقتى آن جوانان به غار رفتند و گفتند: پروردگارا ما را از نزد خويش رحمتى عطا
كن و براى ما در كارمان صوابى مهيا فرما (10).
پس در آن غار سالهاى معدود به خوابشان برديم (11).
آنگاه بيدارشان كرديم تا بدانيم كداميك از دو دسته مدتى را كه درنگ كرده اند
بهتر مى شمارند (12).
ما داستانشان را براى تو به حق مى خوانيم. ايشان جوانانى بودند كه به
پروردگارشان ايمان داشتند و ما بر هدايتشان افزوديم (13). و دلهايشان را قوى
كرده بوديم كه بپا خاستند و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمانها و زمين است و
ما هرگز جز او پروردگارى نمى خوانيم، و گرنه باطلى گفته باشيم (14).
اينان، قوم ما كه غير خدا خدايان گرفته اند چرا در مورد آنها دليل روشنى نمى
آورند، راستى ستمگرتر از آن كس كه دروغى در باره خدا ساخته باشد كيست ؟ (15).
اگر از آنها و از آن خدايان غير خدا را كه مى پرستند گوشه گيرى و دورى مى كنيد
پس سوى غار برويد تا پروردگارتان رحمت خويش را بر شما بگسترد و براى شما در
كارتان گشايشى فراهم كند (16).
و خورشيد را بينى كه چون بر آيد از غارشان به طرف راست مايل شود و چون فرو رود
به جانب چپ بگردد، و ايشان در فراخنا و قسمت بلندى غارند، اين از آيه هاى خداست
هر كه را خدا هدايت كند او هدايت يافته است و هر كه را خدا گمراه كند ديگر
دوستدار و دلسوزى و رهبرى برايش نخواهى يافت (17). چنان بودند كه بيدارشان
پنداشتى ولى خفتگان بودند. به پهلوى چپ و راستشان همى گردانديم و سگشان بر
آستانه دستهاى خويش را گشوده بود، اگر ايشان را مى ديدى به فرار از آنها روى مى
گرداندى و از ترسشان آكنده مى شدى (18).
چنين بود كه بيدارشان كرديم تا از همديگر پرسش كنند، يكى از آنها گفت: چقدر
خوابيديد؟ گفتند روزى يا قسمتى از روز خوابيده ايم. گفتند پروردگارتان بهتر
داند كه چه مدت خواب بوده ايد، يكيتان را با اين پولتان به شهر بفرستيد تا
بنگرد طعام كدام يكيشان پاكيزه تر است و خوردنيى از آنجا براى شما بياورد، و
بايد سخت دقت كند كه كسى از كار شما آگاه نشود (19).
زيرا محققا اگر بر شما آگهى و ظفر يابند شما را يا سنگسار خواهند كرد و يا به
آيين خودشان بر مى گردانند و هرگز روى رستگارى نخواهند ديد (20).
بدينسان كسانى را از آنها مطلع كرديم تا بدانند كه وعده خدا حق است، و در
رستاخيز ترديدى نيست، وقتى كه ميان خويش در كار آنها مناقشه مى كردند، گفتند
بر غار آنها بنائى بسازيد پروردگار به كارشان داناتر است، و كسانى كه در مورد
ايشان غلبه يافته بودند گفتند بر غار آنها عبادت گاهى خواهيم ساخت (21).
خواهند گفت: سه تن بودند چهارميشان سگشان بود. و گويند پنج تن بودند ششم آنها
سگشان بوده اما بدون دليل و در مثل رجم به غيب مى كنند. و گويند هفت تن بودند
هشتمى آنها سگشان بوده. بگو پروردگارم شمارشان را بهتر مى داند و جز اندكى
شماره ايشان را ندانند، در مورد آنها مجادله مكن مگر مجادله اى به ظاهر، و در
باره ايشان از هيچ يك از اهل كتاب نظر مخواه (22).
در باره هيچ چيز مگو كه فردا چنين كنم (23).
مگر آنكه خدا بخواهد، و چون دچار فراموشى شدى پروردگارت را ياد كن، و بگو شايد
پروردگارم مرا به چيزى كه به صواب نزديكتر از اين باشد هدايت كند (24).
و در غارشان سيصد سال بسر بردند و نه سال بر آن افزودند (25).
بگو خدا بهتر داند چه مدت بسر بردند دانستن غيب آسمانها و زمين خاص او است چه
او بينا و شنوا است، جز او دوستى ندارند و هيچكس را در فرمان دادن خود شريك
نمى كند (26).
بيان آيات
اين آيات داستان اصحاب كهف را ذكر مى كند كه يكى از سه سؤالى است كه
يهود به مشركين ياد دادند تا از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) بپرسند
و بدين وسيله او را در دعوى نبوتش بيازمايند.و دو سؤال ديگر - به طورى كه در
روايات آمده - يكى داستان موسى و آن جوان همسفر او است، و ديگرى داستان ذى
القرنين است. چيزى كه هست در اين آيات داستان كهف را مانند آن دو داستان ديگر
طورى نقل نفرموده كه صريح باشد در اين كه آن را از رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله و سلم) پرسيده اند، همانطور كه در آن دو دارد:
(يسالونك
). گو اين كه در آخر آيات مربوط به
داستان كهف نيز چيزى كه اشاره به اين معنا داشته باشد هست، و آن اين است كه مى
فرمايد: (در باره هيچ چيز مگو اين
كار را فردا مى كنم مگر آنكه دنبالش بگويى ان شاء اللّه
). سياق آيات سه گانه اى كه داستان
مزبور با آنها شروع شده اشعار به اين دارد كه قصه كهف قبلا به طور اجمال در بين
مردم معروف بوده، مخصوصا اين اشعار در سياق آيه
(ام حسبت ان اصحاب الكهف و الرقيم كانوا من آياتنا عجبا)
بيشتر به چشم مى خورد، و مى فهماند كه نزول اين آيات براى تفصيل قضيه است كه از
جمله (نحن نقص عليك نباهم بالحق...)
شروع مى شود.
وجه اتصال و رابطه آياتى كه داستان اصحاب كهف را
حكايت مى كنند با آيات قبل
و وجه اتصالش به آيات قبل اين است كه با اشاره به اين داستان و اينكه
جاى تعجب در آن نيست همان مطالب گذشته را تاءييد مى كند، كه اگر خداى تعالى
موجودات روى زمين را در نظر بشر جلوه داده، و دلهاى آدميان را مجذوب آنها
نموده تا بدانها ركون و اطمينان كنند، و توجه خود را بدانها معطوف دارند، همه
به منظور امتحان است. و همچنين اگر پس از گذشتن اندك زمانى همه آنها را با خاك
يكسان نموده، از نظر انسان مى اندازد و به صورت سرابى جلوه مى دهد، همه و همه
آياتى است الهى نظير آيتى كه در داستان اصحاب كهف هست، كه خدا خواب را بر آنان
مسلط نمود و در كنج غارى سيصد سال شمسى به خوابشان برد و وقتى بيدار شدند جز
اين به نظرشان نرسيد كه يا يك روز در خواب بوده اند و يا پاره اى از روز پس مكث
هر انسان در دنيا و اشتغالش به ز خارف و زينت هاى آن و دلباختگى اش نسبت به
آنها و غفلتش از ما سواى آن، خود آيتى است نظير آيتى كه در داستان اصحاب كهف
است. همانطور كه آن ها وقتى بيدار شدند خيال كردند روزى و يا پاره اى از روز
خوابيده اند،
انسانها هم
وقتى روز موعود را مى بينند خيال مى كنند يك روز و يا پاره اى از يك روز در
دنيا مكث كرده اند، و چنانچه از اصحاب كهف سؤال شد
(كم لبثتم
) و آنها گفتند:
(لبثنا يوما او بعض يوم
) از همه انسانها نيز در روز موعود
سؤال مى شود: (كم لبثتم فى الارض
عدد سنين قالوا لبثنا يوما او بعض يوم )
و نيز مى فرمايد: (كانهم يوم يرون
ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعة من نهار).
پس آيت اصحاب كهف در بين ساير آيات الهى پيشامدى نو ظهور و عجيب نيست، بلكه
داستانى است كه همه روزه، و تا شب و روزى هست، تكرار مى گردد. پس گويا خداى
تعالى بعد از آنكه فرمود: (فلعلك
باخع نفسك على اثارهم ان لم يؤمنوا بهذا الحديث اسفا... صعيدا جرزا)
رسول گرامى خود را خطاب مى كند كه: گويا تو متوجه نشدى كه اشتغال مردم به دنيا
و ايمان نياوردنشان به اين داستان به خاطر تعلقى كه به زينت هاى زمين دارند،
خود آيتى است نظير آيت خوابيدن اصحاب كهف در غار، و به همين جهت اندوهناك شدى
تا حدى كه خواستى از غصه خودت را بكشى، و خيال كردى كه داستان اصحاب كهف يك
داستان استثنائى و نو ظهور و عجيب است، و حال آنكه اين داستان عين داستان زندگى
مردم دنياپرست است.
و اگر صريحا رسول گرامش را خطاب نكرد خواست تا نسبت غفلت به ساحت مقدس او نداده
باشد، علاوه بر اينكه كنايه از تصريح رساتر است.
اين آن معنايى است كه با تدبر در وجه و چگونگى اتصال اين داستان با آيات قبلش
به دست مى آيد. و به همين منوال آيات بعدى هم - كه مربوط به آن دو مرد است كه
يكى از آنها صاحب دو باغ بود و آيات بعد از آن، كه مربوط است به قصه موسى و
همسفرش - معنا مى شود كه به زودى بيانش خواهد آمد. البته مفسرين ديگر در وجه
اتصال آيات اين قصه به ما قبل خود وجوه ديگرى ذكر كرده اند كه موجه نيستند، و
فائده اى در نقل آنها نيست.
بيان اينكه اصحاب رقيم نام ديگر اصحاب كهف است
و از ظاهر سياق اين داستان بر مى آيد كه اصحاب
كهف و رقيم جماعت واحدى بوده اند كه هم اصحاب كهف ناميده شدند، و هم اصحاب رقيم. اصحاب كهف ناميده شدند به خاطر اينكه در كهف (غار) منزل كردند، و اصحاب
رقيمشان ناميدند زيرا - بطورى كه گفته شده داستان و سرگذشتشان در سنگنبشته اى
در آن ناحيه پيدا شده است، و يا در موزه سلاطين ديده شده، به همين جهت اصحاب
رقيم ناميده شدند. بعضى ديگر گفته اند (رقيم
) نام كوهى در آن ناحيه بوده كه غار
مزبور در آن قرار داشته است. و يا نام واديى بوده كه كوه مزبور در آنجا واقع
بوده. و يا نام آن شهرى بوده كه كوه نامبرده در آنجا بوده است، و اصحاب كهف
اهل آن شهر بوده اند. و يا نام سگى بوده كه همراه آنان به غار در آمده است.
اين پنج قول است كه در باره معناى اصحاب رقيم گفته شده و به زودى در بحثى كه
پيرامون داستان كهف مى آيد، خواهيد ديد كه قول اول مؤيد دارد.
بعضى ديگر گفته اند: اصحاب رقيم مردمى غير از اصحاب كهف بوده اند، و داستانشان
غير از داستان ايشان است، و خداى تعالى نام آنان را با اصحاب كهف ذكر كرده است، ولى فقط تفصيل داستان اصحاب كهف را فرموده است. اين عده از مفسرين براى
داستان اصحاب رقيم روايتى هم نقل كرده اند كه به زودى در بحث روايتى خواهد آمد.
ليكن اين قول بسيار بعيد است، زيرا خداى تعالى در كلام فصيح و بليغش هرگز به
داستان دو طايفه از مردم اشاره نمى فرمايد مگر آنكه تفصيل هر دو را بيان كند،
نه اينكه اسم هر دو را ببرد و آن وقت تنها به داستان يكى پرداخته، ديگرى را
مسكوت بگذارد، و مورد توجه اجمالى يا تفصيلى قرار ندهد.
علاوه بر اينكه آن داستانى كه گفتيم در روايت راجع به اصحاب رقيم آمده با سياق
آيات سابق سازگار نيست و آن مناسبتى را كه داستان اصحاب كهف با آن سياق دارد،
ندارد.
پس از آنچه كه در وجه اتصال آيات قصه كهف با آيات قبل گفتيم چنين بر مى آيد كه
معناى آيه اين است كه (تو گمان كرده
اى داستان اصحاب كهف و رقيم - كه خدا صدها سال به خوابشان برد و سپس بيدارشان
نموده و گمان كردند يك روز و يا پاره اى از يك روز خوابيدند - آيت عجيبى از
آيات ما است ؟ نه هيچ عجيب و غريب نيست، زيرا آنچه كه بر عامه خلق مى گذرد، كه
سالها فريفته زندگى مادى و زرق و برق آن شده غافل و بى خبر از معاد به سر مى
برند و ناگهان به عرصه قيامت در آمده زندگى چند ساله دنياى خود را يك روز و يا
ساعتى از يك روز مى پندارند، دست كمى از سرگذشت اصحاب كهف ندارند.
و ظاهر سياق - همانطور كه قبلا هم اشاره كرديم - اين است كه قصه اصحاب كهف قبل
از نزول اين آيات بطور اجمال براى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم)
معلوم بوده، و در اين آيات عنايت در بيان تفصيل آن است، مؤيد اين استظهار
اين است كه بعد از اين آيه و سه آيه ديگر آمده كه اجمال قصه را در بردارد و
مجددا مى فرمايد: (نحن نقص...)
يعنى ما تفصيل داستان ايشان را برايت ذكر مى كنيم.
|
اذ اوى الفتية الى الكهف... من امرنا رشدا |
كلمه (اوى
) از
(اوى ) است كه به
معناى برگشتن است، البته نه هر برگشتنى، بلكه برگشتن انسان و يا حيوان به محل
اقامت و زندگى اش تا در آنجا دوباره استقرار يابد. و كلمه
(فتية
) جمع سماعى (فتى
) است، و
(فتى
) به معناى جوان است، و اين كلمه خالى از شائبه مدح نيست و
تقريبا منظور از آن، جوان خوب مى باشد.
كلمه (هيى ء)
از ماده تهيه و آماده كردن است. بيضاوى گفته است كه اصل تهيه هر چيزى پديد
آوردن هيات آن است. و كلمه (رشد)
- به فتحه را و شين - و همچنين كلمه (رشد)
- به ضمه را و سكون شين - راه يافتن به سوى مطلوب است. راغب گفته:
(رشد)
و (رشد)
در مقابل (غى
) است كه در جاى كلمه هدايت استعمال
مى شود.
مقصود از (رحمت) و (رشد)
در دعاى اصحاب كهف: (ربنا اتنا من لدنك
رحمة و هيى لنا من امرنا رشدا)
و جمله (فقالوا ربنا اتنا من
لدنك رحمة ) تفريع دعاى ايشان است
بر بازگشتن ايشان، گويا وقتى ناتوانى و بيچارگى خود را ديدند مضطر به اين شدند
كه از درگاه خدا مسئلت نمايند، و اين تفريع را كلمه
(من لدنك
) تاءييد مى كند، زيرا اگر دستشان
از هر چاره اى قطع نشده باشد، و ياءس و نوميدى از هر طرف احاطه شان نكرده باشد
رحمتى را كه درخواست كردند مقيد به قيد (لدنك
) نمى كردند، بلكه مى گفتند آتنا
رحمة - خدايا به ما رحمتى فرست )
همچنان كه ديگران مى گويند: (ربنا
آتنا فى الدنيا حسنة و يا مى گويند: (ربنا
و آتنا ما وعدتنا على رسلك ) پس
مراد از رحمت سؤال شده تاءييد الهى بوده در جائى كه مؤيدى غير او نيست.
ممكن هم هست مراد از رحمت سؤال شده از ناحيه پروردگار پاره اى مواهب و نعمتهاى
مختص به خدا باشد از قبيل هدايت كه در مواضعى از كلام مجيدش آن را از ناحيه
خودش به تنهايى دانسته است، تقييد به جمله (من
لدنك ) هم خالى از اشعار به اين
معنا نيست. و ورود نظير اين قيد در دعاى راسخين در علم كه در قرآن آمده باز اين
احتمال را تاءييد مى كند، چنانچه فرموده:
(ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذهديتنا و هب لنا من لدنك رحمة كه مى
دانيم در اين درخواست جز هدايت چيزى را نخواسته اند.
و در جمله (و هيى ء لنا من امرنا
رشدا) مراد از
(اءمرنا)
آن وصفى است كه مخصوص به خود آنان بوده. و به خاطر همان وضع از ميان قوم خود
بيرون آمده و فرار كرده اند و حتما آن قوم در پى مردم با ايمان بوده اند تا هر
جا يافتند آنها را به قتل برسانند، و يا بر پرستش غير خدا مجبورشان كنند. و اين
عده پناهنده به غار شدند در حالى كه نمى دانستند سرانجام كارشان به كجا مى رسد،
و چه بر سرشان مى آيد، و غير از پناهندگى به غار هيچ راه نجات ديگرى نداشتند، و
از همين جا معلوم مى شود كه مراد از رشد همان راه يافتن و اهتداء به روزنه نجات
است.
پس اين جمله، يعنى جمله (و هيى ء
لنا من امرنا رشدا) بنابر احتمال
اول - از دو احتمالى كه در سابق در معناى رحمت گذشت - عطف تفسير بر جمله
(اتنا من لدنك رحمة
) خواهد بود، و بنابر احتمال دوم
درخواست ديگرى غير درخواست رحمت خواهد شد.
|
فضربنا على اذانهم فى الكهف سنين عددا |
معناى جمله: (فضربنا
على اذا نهم فى الكهف سنين عددا)
زمخشرى در تفسير كشاف خود گفته: يعنى پرده اى بر آن غار زديم تا ديگر
گوشهايشان صداهاى خارج را نشنود و از خواب بيدار نگردند. و به عبارت ديگر: خواب
سنگينى بر آنان مسلط كرديم كه هيچ صدايى بيدارشان نكند همچنانكه اشخاصى كه
سنگين خواب هستند همينطورند، هر چه بيخ گوششان فرياد بزنى بيدار نمى گردند،
بنابراين، مفعول (ضربنا)
كه همان حجاب باشد در كلام حذف شده همچنانكه در عبارت معروف:
(فلان بنى على امراته
) مفعول
(بنى
) حذف شده، و نمى گويند چه بنا كرد، چون مقصود معلوم است، همه
مى دانند كه اطاقى بنا كرد.
و در مجمع البيان گفته: معناى (ضربنا
على اذانهم ) اين است كه ما خواب را
بر گوشهاى آنان مسلط كرديم، و اين تعبير نهايت درجه فصاحت را دارد، همچنانكه
مى گويند: (ضربه اللّه بالفالج
) يعنى خدا او را مبتلاى به فلج
كرد. قطرب گفته: اين تعبير نظير تعبير عرب است كه مى گويد:
(ضرب الامير على يد فلان
) و منظور از اين تعبير اين است كه
امير دست فلانى را از فلان كار كوتاه نمود. اسود بن يعفر كه مردى نابينا بود
گفته است:
|
و من الحوادث لا
ابا لك اننى |
يعنى: از حوادث بى پدر! از حوادث روزگار اينكه من بر زمين زدم (يعنى جايى نمى
روم ).
آنگاه قطرب اضافه كرده كه اين از تعابير فصيح قرآنى است كه به طور زير نويسى
نمى شود ترجمه اش كرد. اين بود كلام صاحب مجمع البيان.
اين معنائى كه وى براى جمله مورد بحث كرده از معناى زمخشرى بليغ تر است.
البته معناى سومى هم مى توان كرد، هر چند مفسرين آن را نگفته اند و آن اين است
كه مقصود از زدن بر گوش اشاره به آن رفتارى باشد كه زنان هنگام خواباندن بچه
هاى خود انجام مى دهند، و آن اين است كه يا با كف دست و يا با سر انگشت به گوش
بچه آرام مى زنند تا حواسش از همه جا جمع شده در يك جا متمركز شود، و به اين
وسيله خوابش ببرد،پس جمله مذكور كنايه از اين است كه خداى تعالى با شفقت و
مدارا آنان را به خواب برد همانطور كه مادر مهربان با بچه شيرخوار خود عمل مى
كند.
(سنين عددا)
- اين جمله ظرف است براى (ضرب
) و
(عدد) مانند عد مصدر
به معناى معدود است، و بنابراين معناى جمله مزبور سنين معدودا است، و بعضى
گفته اند: مضافى در اين ميان حذف شده، و تقدير كلام
(سنين ذوات عدد، يعنى سالهائى داراى
عدد) بوده است.
ولى زمخشرى در كشاف گفته توصيف سنين به عدد احتمال دارد به منظور تكثير و يا
تقليل بوده باشد، و در هر حال معنا: (سالهاى
بسيار) باشد چون به منظور تقليل هم
كه باشد كثير نزد ما نزد خدا قليل است همچنانكه عمر دنياى ما را يكساعت از روز
خوانده و فرموده: (لم يلبثوا الا
ساعه من نهار - در دنيا مكث نكردند مگر ساعتى از روزى
) زجاج گفته: اين توصيف به منظور
تكثير است، چون هر چيزى وقتى زياد باشد محتاج به شمردن و عدد است و اما اندكش
احتياج به عدد ندارد، اين هم خلاصه كلام زمخشرى بود.
و چه بسا عنايت در اين توصيف به اين بوده كه كمى مقدار سالها را برساند، چون هر
چيزى وقتى زياد شد ديگر قابل شمردن نيست و عادتا آن را نمى شمارند، پس اينكه
فرموده سالهائى معدود، يعنى اندك و قابل شمار، همچنانكه همين قرآن كريم اين
عنايت را در داستان بفروش رفتن يوسف (عليه السلام) به بهاى اندك به كار برده و
فرموده: (و شروه بثمن بخس دراهم
معدودة ) يعنى درهم هائى اندك.
بعلاوه اگر منظور از اين توصيف تقليل باشد با سياق مناسب تر است، زيرا در سابق
هم گفتيم كه زمينه كلام افاده اين معنا است كه سرگذشت اصحاب كهف امر عجيبى نيست، و با اين زمينه تقليل سازگارتر است نه تكثير. و معناى آيه روشن است، و از آن
استفاده مى شود كه اصحاب كهف در اين مدت طولانى در خواب بوده اند نه اينكه مرده
باشند.
|
ثم بعثناهم لنعلم اى الحزبين احصى بما لبثوا امدا |
معناى اينكه فرمود: سپس اصحاب كهف را بيدار كرديم
(لنعلم اى الحزبين احصى)
مراد از (بعث
) در اينجا همان بيدار كردن است،
نه زنده كردن. به قرينه آيه قبلى كه دلالت داشت بر اينكه در اين مدت در خواب
بودند نه اينكه مرده باشند. راغب گفته: كلمه (حزب
) به معناى جماعت است اما جماعتى كه
يك نوع فشردگى داشته باشند.
و نيز درباره كلمه امد گفته: اين كلمه با كلمه ابد در معنا نزديك به همند، با
اين تفاوت كه ابد مدت زمانى را گويند كه حد محدودى نداشته باشد و مقيد به حدى
نشده باشد،
و لذا هيچ وقت نمى گويند: (ابد، چند
سال ) به خلاف
(امد)
كه به معناى مدت زمانى است كه محدود باشد، اگر حدش در كلام آمده باشد كه معين
خواهد بود، ولى اگر به طور مطلق ذكر شده باشد زمان محدودى است كه حدش مجهول
است.
و فرق ميان امد و زمان اين است كه امد به اعتبار آخر زمان و نهايت آن به كار مى
رود ولى زمان عام است، هم در ابتداى مدت استعمال مى شود و هم در آخر آن، و به
همين جهت است كه بعضى از علماى لغت گفته اند (مدى
) و
(امد) قريب
المعنايند.
مراد از اينكه فرمود (لنعلم - تا
بدانيم ) آن معناى معروف اين كلمه
نيست تا كسى بگويد مگر خدا هم جاهل است، بلكه به معناى علم فعلى است. و علم
فعلى عبارت است از حضور معلوم و ظهورش با وجود مخصوص به خودش در نزد خداى سبحان
و در قرآن كريم علم به اين معنا زياد آمده، مانند آيه
(ليعلم اللّه من ينصره و رسله
بالغيب ) و آيه
(ليعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم
).
برگشت توجيه بعضى از مفسرين هم كه گفته اند معناى
(لنعلم ) عبارت است
از: (تا معلوم خود را اظهار كنيم
) به همين معنايى است كه ما كرديم.
و جمله (لنعلم اى الحزبين احصى...)
تعليل براى بعث است، و لام آن لام غايت و مراد از
(دو حزب ) دو طائفه
از اصحاب كهف است كه با هم اختلاف كردند يكى پرسيد
(كم لبثتم ) ديگرى
پاسخ داد: (لبثنا يوما او بعض يوم
) گفتند پروردگارتان بهتر مى داند
كه چقدر خوابيديد.
جمله (و كذلك بعثناهم ليتسائلوا
بينهم ) كه در آيات بعدى است همين
معنا را تاءييد مى كند كه غرض از به خواب كردن اصحاب كهف همين بوده كه وقتى
بيدار مى شوند اختلاف كنند و معلوم شود آيا به ذهن فردى از آنان مى رسد كه چقدر
خوابيده اند، يا نه ؟.
و اما اين احتمال كه بعضى داده اند كه منظور از
(دو حزب )
(دو طائفه از مردم بوده اند كه
درباره خواب اصحاب كهف اختلاف كرده اند، كفار به خطا نظر مى دادند، و مؤمنين
به صواب، خدا خود اصحاب كهف را بيدار كرد تا حق مطلب را بگويند، و معلوم شود
كه كدام طائفه خطا كرده اند) معناى
بعيدى است.
كلمه (احصى
) در جمله
(احصى لما لبثوا امدا)
فعل ماضى است كه از باب افعال گرفته شده. و كلمه
(امدا) مف عول آن است
و ظاهرا جمله (لما لبثوا)
قيد است براى (امدا)
و (ما)
در آن مصدريه است، و به آيه چنين معنا مى دهد: كداميك از دو طائفه مدت مكثشان
را شمرده اند.
بعضى ديگر از مفسرين كلمه (احصى
) را اسم تفضيل از احصاء دانسته و
گفته اند كه كلمه مذكور اسم تفضيل است كه زوائدش حذف شده، همچنانكه مى
گويند: (فلان احصى للمال و افلس من
ابن المذلق ) و كلمه
(امدا)
منصوب به فعلى است كه كلمه (احصى
) بر آن دلالت دارد.
ليكن اين طرز معنا كردن تكلف و بيهوده به خود زحمت دادن است. البته بعضى ديگر
از مفسرين معناى ديگرى كرده اند.
و معناى آيات سه گانه يعنى آيه (اذ
اوى الفتيه... امدا) اين است: وقتى
جوانان در غار جا گرفتند از پروردگار خود در همان موقع درخواست كردند كه
پروردگارا به ما از ناحيه خودت رحمتى عطا كن كه ما را به سوى راه نجاتمان هدايت
كند. پس سالهاى معدودى ايشان را در غار بخوابانديم و آنگاه بيدارشان كرديم تا
معلوم شود كداميك از دو طائفه مدت خواب خود را مى داند، و آن را شمرده است.
و اين آيات سه گانه به طورى كه ملاحظه مى فرماييد اجمال داستان اصحاب كهف را
يادآورى نموده و تنها جهت آيت بودن آن را و غرابت امر ايشان را بيان مى كند.
آيه اولى اشاره مى كند كه چگونه به غار درآمدند، و درخواست راه نجات كردند، و
در دومى به خواب رفتن آنان را در سالهايى معدود بيان نموده در آيه سوم به بيدار
شدن و اختلافشان در مقدار زمانى كه خوابيدند اشاره شده است.
پس اجمال قصه سه ركن دارد كه هر يك از اين آيات سه گانه يكى را بيان نموده است. و بر همين منوال است آيات بعدى كه تفصيل داستان را بيان مى كند، جز اينكه آن
آيات مطلب ديگرى را هم اضافه مى كند، و آن پاره اى از جزئيات است كه پس از علنى
شدن داستان ايشان رخ داده، و آيه (كذلك
اعثرنا عليهم...) - تا آخر آيات قصه
- متضمن آن جزئيات است.
|
نحن نقص عليك نباهم بالحق... |
از اينجا تفصيل نكات مهم داستان شروع مى شود، و معناى اينكه فرمود:
(انّهم فتيه آمنوا بربّهم
) اين است كه اصحاب كهف جوانانى
بودند كه به پروردگار خود ايمانى آوردند كه مورد رضايت او بود. و اگر منظور
افاده چنين ايمانى نبود مسلما ايمان را به آنان نسبت نمى داد و نمى فرمود:
ايمان آوردند به پروردگارشان.
(و زدناهم هدى
) - هدايت بعد از اصل ايمان ملازم
با ارتقاى درجه ايمانى است كه باعث مى شود انسان به سوى هر چيزى كه منتهى به
خشنودى خدا است هدايت گردد، همچنانكه فرموده:
(يا ايها الّذين آمنوا اتقوا اللّه و آمنوا برسوله يوتكم كفلين من
رحمته و يجعل لكم نورا تمشون به ).
|
و ربطنا على قلوبهم اذ قاموا فقالوا... على اللّه كذبا |
كلمه (ربط)
به معناى محكم بستن است. و (ربط بر
دلها) كنايه از سلب اضطراب و قلق از
آنها است. و كلمه (شطط)
به معناى خروج از حد و تجاوز از حق است. و كلمه
(سلطان ) به معناى
حجت و برهان است.
اقرار به توحيد پروردگار و نفى ربوبيت ارباب و آلهه
در گفتگوى اصحاب كهف با خود
اين آيات سه گانه قسمت اول از گفتگوى اصحاب كهف را حكايت مى كند، كه
وقتى عليه بت پرستى قيام نمودند و با آن به مبارزه برخاستند با يكديگر گفتند.
(اذ قاموا فقالوا ربّنا رب السموات
و الارض لن ندعوا من دونه الها لقد قلنا اذا شططا هولاء قومنا اتخذوا من دونه
آلهة لو لا ياءتون عليهم بسلطان بين فمن اظلم ممّن افترى على اللّه كذبا -
هنگامى كه قيام كردند گفتند پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمين است، ما به
غير او اله ديگرى را نمى خوانيم، چرا كه اگر بخوانيم در اين هنگام از راه حق
تجاوز كرده ايم ببين كه مردم ما چگونه غير خدا خدايانى گرفته اند، اينها اگر
دليل قاطعى بر ربوبيت ايشان نياورند ستمكارترين مردمند، زيرا ستمكارتر از كسى
كه بر خدا افتراء و دروغ ببندد كيست )؟.
اين قسمت از گفتگوى اصحاب كهف مملو از حكمت و فهم است، و در اين فراز از
گفتگوى خود خواسته اند ربوبيت ارباب بتها از ملائكه و جن و مصلحين بشر را كه
فلسفه وثنيت الوهيت آنها را اثبات كرده باطل كنند، نه ربوبيت خود بتها را كه
مشتى مجسمه و تصويرى از آن ارباب و خدايان است. شاهد بر اين معنا كلمه
(عليهم
) است كه مى رساند
منظورشان ابطال ربوبيت ملائكه و جن و كملين از بشر بوده، و گرنه اگر منظورشان
ابطال ربوبيت مجسمه ها بود مى فرمود: (عليها
- اگر دليل قاطعى بر ربوبيت آنها نياورند).
آرى، اصحاب كهف در اين قسمت از محاوره خود ابتداء با جمله
(ربنا رب السموات و الارض
) توحيد را اثبات نموده و ربوبيت
تمامى عالم را منحصر به رب واحدى كرده اند كه شريك ندارد، و اين غير آن چيزى
است كه وثنيت مى گويد. وثنيت براى هر نوع از انواع مخلوقات، اله و ربّى قائل
هستند. الهى براى آسمانها و الهى براى زمين و ربّى براى انسانها و همچنين براى
هر قسم از موجودات ربّى جداگانه قائلند.
آنگاه براى تاءكيد توحيد اضافه كرده اند كه: (لن
ندعوا من دونه الها - ما به غير او اله ديگرى نمى خوانيم
) و فائده اين تاءكيد نفى آلهه ايست
كه وثنيت آنها را اثبات مى كرد، و آن آلهه را مافوق رب النوع ها مى دانست مانند
عقول كليه اى كه صابئين عبادت مى كردند، و مانند برهما و سيوا و شنوكه براهمه و
بودائيان آنها را مى پرستيدند. اصحاب كهف براى نفى الوهيت آنها آن تاءكيد را
آورده مجددا تاءكيد ديگرى آوردند كه: (لقد
قلنا اذا شططا - اگر چنين كنيم از راه حق تجاوز كرده ايم
) و با اين جمله فهماندند كه خواندن
غير خدا تجاوز از حد و غلو در حق مخلوق و بالا بردن آن تا حد خالق است.
آنگاه به مردم عصر خود در پرستش غير خداى سبحان و اتخاذ آلهه حمله كرده گفته
اند: (هولاء قومنا اتخذوا من دونه
الهه لو لا ياتون عليهم بسلطان بين )
و عقيده آنان را چنين رد كرده اند كه اينان دليل روشنى بر آنچه ادعاء مى كنند
ندارند.
و اين دليلى كه بت پرستان آورده اند كه خداى سبحان بزرگتر از آن است كه ادراك
خلق بر او احاطه يافته توجهش به سوى او متوجه گردد، و يا عبادت خود به سويش
تقرب جويد و لاجرم راه ديگرى جز اين نيست كه مخلوق او بعضى از موجودات شريف و
محترم را عبادت كند تا آن موجود عبادت وى را به خدا برساند و او را به خدا
نزديك كند دليلى است كه به ضرر خود آنان است، زيرا اولا احاطه نيافتن ادراك بشر
به خداى تعالى اشكالى است كه ميان همه ما افراد بشر و آنچه عبادتش مى كنند
مشترك است.
به علاوه ما هم كه يكتاپرستيم تنها او را به اسماء و صفاتش مى شناسيم آن هم هر
كس به قدر طاقتش به اسماء و صفات او آشنايى دارد. پس هر كس به قدر معرفتش بايد
او را بپرستد.
علاوه بر اينكه تمامى صفاتى كه معبود را مستحق عبادت مى كند از قبيل خلقت كردن، رزق دادن و مالكيت و تدبير عالم و امثال آن همه منحصرا صفات خداى تعالى است،
و غير خدا چيزى از آن صفات را از خود ندارد، پس مشركين هم تنها او را بايد
بپرستند.
آنگاه گفتار گذشته، يعنى جمله (لولا
ياتون عليهم بسلطان بين ) را با اين
كلام ديگر خود (فمن اظلم ممّن افترى
على اللّه كذبا): رديف كردند تا حجت
و برهانى كه در رد كلام كفار اقامه كرده بودند تمام گردد. و معنايش اين است كه: بر مشركين است كه برهانى قاطع بر صحت گفتارشان اقامه كنند كه اگر اقامه نكنند
سخنشان سخنى بدون دليل و علم بوده، دروغ و افترائى خواهد بود كه به خدا بسته
اند، و افتراء ظلم است، و ظلم بر خدا بزرگترين ظلمها است.
پس با اين كلام خود به ما فهمانده اند كه مردمى عالم و خداشناس و داراى بصيرت
بوده اند و وعده خداى تعالى را كه در باره شان فرموده:
(و زدناهم هدى
) در حقشان عملى شده است.
جزئياتى از داستان اصحاب كهف كه از آيات استفاده مى
شود
در اين كلام با همه اختصارش قيودى است كه از تفصيل نهضت آنان و جزئيات
آن در ابتداى امر خبر مى دهد، مثلا از قيد (و
ربطنا على قلوبهم ) فهميده مى شود
كه گفتار بعديشان را كه گفتند: (ربنا
رب السموات و الارض...) از مشركين
پنهان نمى داشته اند، بلكه علنى در ميان آنان مى گفتند، در موقعيتى مى گفتند كه
دل شير در آن آب مى شد، و از وحشت دلها به لرزه درمى آمده، پوست بدنها جمع مى
شده، در ميان جمعى از دشمنان اظهار مى داشتند كه مى دانستند دنبال اظهاراتشان
خونريزى و عذاب و شكنجه و تطميع در كار است.
و از قيد، (اذ قاموا فقالوا)
استفاده مى شود كه اين عده از جوانان ابتداى مخالفتشان در مجلسى بوده كه دستور
به عبادت و پرستش بتها از آنجا صادر مى شده و اعضاى آن محفل مردم را مجبور به
بت پرستى نموده از عبادت خدا باز مى داشتند و حتى استفاده مى شود كه خداپرستان
را شكنجه و آزار هم مى كردند، مى كشتند، عذاب مى دادند، حال اين مجلس يا مجلس
سلطان بوده يا مجلسى كه از وزراء سلطان تشكيل مى شده، و يا مجلس عمومى بوده
است، على اى حال اين چند جوان برمى خيزند، و علنا مخالفت خود را اعلام داشته از
آن مجلس بيرون مى آيند، و از مردم شهر كناره گيرى مى كنند، و در حالى اين قيام
را كردند كه در خطر عظيمى بودند، از هر سو مردم به ايشان حمله ور شدند، چون در
آيه شريفه دارد كه به غار پناهنده شدند، و فرموده:
(و اذ اعتزلتموهم و ما يعبدون الا
اللّه فاووا الى الكهف - و چون از ايشان و آنچه كه به غير خدا مى پرستيدند
كناره گيرى نموديد، به غار پناهنده شويد).
و اين خود مؤيد رواياتى است كه در داستان اصحاب كهف آمده و به زودى خواهد آمد
كه اصلا شش نفر از آنان جزء خواص سلطان بوده اند و شاه در امور خود با آنان
مشورت مى كرده، همانها بودند كه از مجلسش برخاسته اعلان اعتقاد به توحيد نموده
هر شريكى را از خدا نفى كردند.
و اين با مضمون رواياتى كه مى گويد اصحاب كهف ايمان خود را پنهان مى داشتند و
با تقيه رفتار مى كردند منافاتى ندارد، زيرا ممكن است عمرى اين چنين بسر برده و
سپس به طور ناگهانى تقيه را شكسته ايمان به توحيد را اعلام نموده از مردم خود
كناره گيرى نمودند، و ديگر مجالى برايشان نمانده كه تظاهر به ايمان بكنند، زيرا
اگر چنين مجالى بود قطعا كشته مى شدند.
و چه بسا احتمال داده اند، كه مراد از قيام اصحاب كهف قيامشان براى يارى حق
بوده، و اينكه گفته اند (ربنا رب
السموات و الارض ) گفتارى بوده كه
در دل زمزمه مى كرده اند. و جمله (و
اذ اعتزلتموهم ) گفتار ايشان در
هنگام خروجشان از شهر بوده. و يا ممكن است مقصود از قيامشان قيام براى خدا
باشد، و همه اقوالى كه از ايشان نقل شده گفتگوهايى بوده ميان خودشان كه بعد از
بيرون شدن از شهر و دور شدن از مردم به ميان آورده اند. و بنابر دو وجهى كه ذكر
شد منظور از ربط بر قلوب ايشان، اين است كه ايشان از عاقبت بيرون شدن از ميان
مردم و فرار از شهر و دورى از مردم نهراسيده اند.
و ليكن از دو وجه مذكور وجه اولى روشن تر است.
|
و اذ اعتزلتموهم و ما يعبدون الا اللّه فاوا الى الكهف... |
كلمه (اعتزال
) و همچنين
(تعزل
) به معناى دورى از چيزى است، و كلمه
(نشر)
به معناى گستردن است و (مرفق
) - به كسره ميم و فتحه فاء، و
همچنين بالعكس، و نيز به فتحه هر دو حرف - به معناى رفتار به نرمى و معامله به
لطف است.
اين آيه فراز دوم از محاوره آنان را بعد از بيرون شدن از ميان مردم و اعتزالشان
از آنان و از خدايان آنان حكايت مى كند، كه بعضى از ايشان پيشنهاد كرده كه داخل
غار شوند و خود را از دشمنان دين پنهان كنند. و اينكه اين پيشنهاد خود الهامى
الهى بوده كه به دل ايشان انداخته كه اگر چنين كنند خدا به لطف و رحمت خود با
آنان معامله مى كند، و راهى كه منتهى به نجاتشان از زورگوئيهاى قوم و ستمهاى
ايشان باشد پيش پايشان مى گذارد. و ما اين معنا را از جمله
(فاووا الى الكهف ينشر لكم ربكم من
رحمته...) استفاده كرديم، چون
اصحاب كهف در اين جمله به طور جزم گفتند: (پروردگارتان
از رحمتش براى شما مى گستراند)، و
نگفتند (اميد است پروردگارتان چنين
كند) و نيز نگفتند
(شايد پروردگارتان چنين كند)
و اين دو مژده، يعنى نشر رحمت و تهيه مرفق، كه بدان ملهم شدند همان دو خواهشى
بود كه بعد از دخول در كهف از درگاه خداى خود نموده - و به حكايت قرآن كريم -
گفتند: (ربنا آتنا من لدنك رحمه و
هيى ء لنا من امرنا رشدا).
استثناء در جمله (و ما يعبدون الا
اللّه ) استثناء منقطع است، زيرا
وثنى ها، خدا را با ساير خدايان خود نمى پرستيدند تا در نتيجه استثناء متصل
باشد، و بعضى افرادى كه داخل در مستثنى منه بوده بيرون كند. پس اينكه بعضى از
مفسرين گفته اند كه مردم آن روز مثل ساير مشركين هم خدا را مى پرستيده اند و هم
آلهه را. و همچنين اينكه بعضى ديگر گفته اند ممكن است كه در ميان آن مردم بعضى
بوده اند كه خدا را با آلهه مى پرستيدند، و بدين جهت استثناء در آيه متصل است،
سخنى بيجا است، زيرا هيچ وقت سابقه نداشته و معهود نبوده كه وثنى ها خداى سبحان
را با بتهاى خود پرستيده باشند. و اصولا فلسفه وثنيت چنين اجازه اى نمى دهد، و
ما در صفحات گذشته به فلسفه و حجت آنها اشاره كرديم.
|
و ترى الشمس اذا طلعت تزاور عن كهفهم ذات اليمين و اذا غربت تقرضهم ذات
الشمال ... |
كلمه (تزاور)
به معناى تمايل است كه از ماده (زور)
به معناى ميل گرفته شده. و كلمه (قرض
) به معناى قطع و بريدن است. و
كلمه (فجوه
) به معناى زمين پهناور و وسيع و
فضاى خانه است، و مراد از (ذات
اليمين و ذات الشمال ) طرف دست راست
و طرف دست چپ است، و يا طرفى است كه به خود آن راست و چپ گفته مى شود، و به هر
حال همين طرف راست و چپ معروف است.
