سومین نشست اندیشه های راهبردی 3

رشد تحصيلات زنان در ايران به عنوان الگويي
 از زنان مسلمان  

فاطمه بهرامي
 عذرا اعتمادي

چكيده

آموزش زنان بهت رين راه براي توسعه سلامتي، رشد و بهبود وضعيت فرهنگي - اقتصادي آنهاست . آموزش به خصوص تحصيلات دانشگاهي يكي از عوامل مهم براي توسعه هر كشوري است و جزئي از حقوق اساسي انسان ها محسوب مي شود. زنان قشري از جامعه اند كه از اين حقوق مستثني نيستند، اما آمار زنان تحصيل كرده در برخي از كشورهاي اسلامي نشان دهنده عقب ماندگي زنان در بخش آموزش و تحصيل است و اين امر، منجر به عدم رشد يافتگي اين كشورها در عرصه بين المللي است. با توجه به اين كه زنان در مديريت منزل، تربيت فرزندان و بهداشت و سلامت اعضاي خانواده نقش بسيار مهمي دارند، لذا اين چنين عقب نگه داشتن زنان منجر به صدمات غيرقابل جبراني به پيشرفت و ارتقاي دانش و مهارت زنان، سلامت جسماني و رواني اعضاي خانواده و نهايتاً كل جامعه مي شود. آمار افراد مشغول به تحصيل در دانشگا ه هاي ايران نشان دهنده رشد روز افزون زنان و دختران مسلمان ايراني است كه مشغول به تحصيلات عالي اند . با توجه به نقش زن در مديريت خانواده و تربيت فرزندان ، رشد تحصيلات زنان مي تواند شاخص مهمي از پيشرفت در جامعه اسلامي ايران باشد . اين مقاله درصدد است تا به بررسي رشد آموزش زنان در ايران به عنوان الگويي از توسعه جامعه اسلامي بپردازد و آثار اجتماعي اين روند بر ارتقاي ابعاد فرهنگي - اقتصادي جامعه و غني سازي فضاي خانواده را بررسي نمايد.

 واژه هاي كليدي: آموزش، توسعه، مسلمان، زنان، خانواده.

 مقدمه

 مفهوم توسعه ، پيشرفت در جنبه اقتصادي – اجتماعي و سياسي يك كشور است . آموزش ابزار اصلي توسعه انساني است و به منزله حقوق اساسي افراد در هر جامعه مدني محسوب مي شود. براساس جزء 26 اظهارات جهاني حقوق بين الملل، هر انساني حق آموزش و تحصيل دارد و آموزش بايد مخصوصاً در دوره ابتدايي مجاني و اجباري باشد. آموزش و پرورش بايد در مسير تحول كامل شخصيت انساني و تقويت جنبه هاي حقوق انساني و آزادي بنيادي باشد. آموزش موجب توسعه فرهنگ عمومي، توانايي ها، قدرت، قضاوت، تصميم گيري و احساس مسئوليت ، براي تبديل شدن به انساني مفيد در جامعه ، مي شود. تأكيد بر آموزش و پرورش در كشورهاي توسعه يافته به علت اهميتي است كه به عنوان ابزار توسعه اقتصادي، تغييرات اجتماعي و تجهيز كردن منابع انساني دارد. آموزش و پرورش نقش مهمي در گسترش نگرش ها، ارزش ها و رويكردها دارد و بايد توسط افراد و اجتماع مورد .توجه قرار بگيرد (احمد، 1987)

آموزش به زنان به افزايش آگاهي در مورد حقوق، مسائل اجتماعي، سياسي و اقتصادي جامعه كمك مي كند و آنها را قادر مي سازد تا به توانايي هاي بالقوه خود پي ببرند و به توسعه مهارت ها بپردازند، كاريابي كنند و شرا يط سلامتي و تغذيه خود را بهبود بخشند. آموزش زنان موجب كاهش نرخ مرگ و مير كودكان و نرخ مرگ و مير مادران مي شود. بنابراين، تحصيل زنان نه تنها ميزان مشاركت آنها را در مسائل سياسي، اجتماعي و فرهنگي افزايش مي دهد، بلكه موجب استقلال اقتصادي و بهبود كيفيت زندگي  زنان و خانواده آنها مي شود كه به نوبه خود موجب افزايش سلامت در كل جامعه مي شود.

مطالعات مختلف (روی،1979 - منون،1981 - آگراول،1986- حسن و منون،2004 )نشان داده اند كه آموزش زنان موجب افزايش مشاركت آنها در فرايند توسعه ملي مي شود. با توجه به اهميتي كه تحصيل زنان در تحول جامعه دارد؛ اما وضعيت تحصيل زنان در برخي از جوامع اسلامي رضايت بخش نيست، مثلاً نرخ زن و مرد مشغول به تحصيل در برخي از كشور ها، به خصوص در بين جوامع مسلمان ، نابرابر است (مانند هند). در تحقيقي كه حسن و ملون ( 2004 ) در كشور هاي اسلامي انجام داده اند نزديك به 60 درصد از زنان مسلمان بي سواد بوده اند و، اين موضوع بي سوادي زنان مسلمان، باعث شده كه كشور آنها در زمره كشورهاي توسعه نيافته يا غيرمدرن قرار گيرد.

1. ديدگاه اسلام در مورد آموزش زنان

 برخي از كشورهاي غير مسلمان چنين مي انديشند كه قوانين اسلام مسئول بي سوادي زنان است. در صورتي كه، در اسلام هيچ اصلي وجود ندارد كه منجر به كاهش شأن و مقام زنان مسلمان شود. در قرآن و احاديث بيانات متعددي وجود دارد كه به طور خاص به زنان توجه شده است و حقوق برابر انساني را براي هر دو جنس فراهم ساخته است. هر زني مانند مردان حق دارد كه به توسعه دانش، هوش، وسعت ديدگاه، پرورش استعدادها و سپس استفاده از قواي بالقوه خود براي ارتقاي روح خود در جامعه بپردازد. (جواد،1998)

 در قرآن بيان شده است:«اي مردم ما همه شما را نخست از مرد و زن آفريديم و آنگاه شعبه هاي بسيار و فرقه مختلف گردانيديم تا قرب و بعد نژاد و نسب يكديگر را بشناسيد.» (سوره حجرات، آيه 13 ). جملات مطرح شده در قرآن به وضوح بيان مي دارد كه با رفتار زن و مرد به طور يكساني برخورد مي شود. در قرآن بيان شده:« هركس از مرد و زن كار نيكي به شرط ايمان به خدا به جاي آورده ما او را درزندگاني خوش و با سعادت زنده ابد مي گردانيم.»( سوره نحل، آيه 97 )

اسلام هميشه به يادگيري اهميت داده است و افراد را براي تقويت خودشان از طريق دانش در مورد مذهب و ساير شاخه هاي علوم تشويق مي كند . حضرت محمد (ص) هميشه بر اهميت يادگيري و كسب علم و دانش تاكيد مي كردند و بيان داشتند كه:« شما بايد دانش را حتي اگر مجبور باشيد به چين برويد، بياموزيد.»( ارفع، 1380 )

2. مقايسه وضعيت تحصيلات زنان در ايران و ساير كشورهاي اسلامي

 اينگينر (2005) بيان مي كند كه حقوق برابر زن و مرد در برخي از كشورها مورد انكار قرار گرفته و موجب پس رفتگي تحصيلي زنان شده است كه اين عقب نگه داشته شدن ناشي از آداب و رسومي است كه به شكل ارثي از نسلي به نسل ديگر منتقل شده و ريشه اي در مذهب و نگرش هاي مذهبي اسلام اصيل ندارد. اين جوامع تحصيلات زنان را تهديدي در قبال آداب و رسوم قديمي خود مي دانند. زنان در اين جوامع تحت ظلم ناشي از رسوم هستند نه اسلام (ياداو،2003- اينگينر،2005 ) بنابراين، ضعف و عقب ماندگي تحصيلي زنان مسلمان ماحصل شر ايط جامعه آنهاست نه ناشي از قوانين اسلام به نظر مي رسد يك نوع ناهماهنگي بين وضعيت زنان در اين كشورها با قوانين اسلام وجود دارد.

 براي مثال جداول 1تا 5 نرخ زنان و مردان مشغول به تحصيل در كشور هند را، در مقايسه با ايران، نشان مي دهد.

جدول شماره ( 1) نرخ زنان و مردان مشغول به تحصيل را در طول سال هاي 1981 تا 2008 در جاموو و كشمير كشور هند نشان مي دهد.

جدول (1): نرخ تحصيل زنان و مردان در جاموو و كشمير

مركز سرشماري هند در كشمير و جاموو سال 2001 و تحقيق اقتصادي تمايز شهري-روستايي
جمعيت و دولت كشمير و جاموو ( 2008 و 2009)

همان طور كه در جدول ( 1) نشان داده شده ، نرخ تحصيل زنان در حال رشد است، اما باز نرخ آن كمتر از مردان است.

جدول ( 2): نرخ تحصيل كرده ها در جاموو و كشمير در سال 2001 به تفكيك جنس و مذهب

مركز سرشماري هند 2001

همان طور كه ملاحظه مي شود نرخ تحصيل كردهاي مسلمان كمتر از نرخ ساير مذاهب است و نرخ زنان در تمام موارد كمتر از مردان است . اما اين تفاوت در زنان مسلمان بيشتر از ساير مذاهب است.

 آمارهاي مربوط به تعداد دانشجويان دختر و پسر در ايران حكايت از رشد بالاي علاقه به تحصيل زنان در آموزش عالي دارد . بررسي ها نشان مي دهد كه هر ساله ميزان ورود دختران به دانشگاه ها بيش از پسران است. در اين مقاله بخشي از تركيب جنسيتي دانشگاه ها بررسي شده است. بررسي اجمالي از تركيب جنسيتي از داوطلبان كنكور در سال هاي مختلف نشان مي دهد كه ورودي دوره هاي كارشناسي و كارداني بيشتر به زنان اختصاص دارد.

جدول ( 3): خلاصه آماري داوطلبان كنكور سراسري در سال هاي 85 تا 90

خبرگزاري مهر ( 1390)

آمار شركت كنندگان در كنكورهاي سراسري در سال هاي 85 تا 90 نشان مي دهد كه بيشتر داوطلبان را زنان تشكيل مي دهند.

جدول ( 4): خلاصه آماري داوطلبان كنكور دانشگاه آزاد

خبرگزاري مهر ( 1390)

در بررسي وضعيت تحصيل زنان در آموزش عالي آمارهاي سال تحصيلي  87 -88 که  يكي از آخرين برآوردهاي كاري در اين زمينه است، وضعيت پذيرفته شدگان زن در گروه هاي تحصيلي مختلف و تعداد دانشجويان زن به تفكيك دوره هاي تحصيلي ذكر شده است.

جدول ( 5): نمونه آماري در سال تحصيلي 87-88 در مراكز آموزش عالي دولتي

خبرگزاري مهر ( 1390)

براساس آمار "اطلس آموزش عالی ایران" در سال تحصیلی 87-88 نیز توزیع استانی جمعيت دانشجويي كشور بر حسب جنسيت مشخص شده است . از مجموع بيش از 3 ميليون و 340 هزار دانشجو در كشور بيش از يك ميليون و 708 هزار نفر زن و بيش از يك ميليون و 641 هزار نفر مرد هستند. بالاترين تعداد دانشجويان زن در استان گيلان مشغول به تحصيل بوده اند و استان كهگيلويه و بوير احمد كم ترين ميزان دانشجويان زن را دارد.

 زنان ايراني در طول سه دهه اخير، هم گام با مردان ، در تمام عرصه هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي حركت كرده اند و حركت رو به رشدي را در تمام عرصه ها نشان دادند. بنابراين، كشور ما به عنوان يك الگوي كشور اسلامي بايستي د ر سرتاسر دنيا معرفي شود و نمونه اي براي تحول و تغيير روند نگرش و سياست گذاري براي ساير كشورهاي مسلمان دنيا باشد تا اين ديدگاه منفي كه عدم رشد زنان را به مذهب اسلام نسبت مي دهند را عملاً تحريف شده اعلام كنند و اين امر را مورد تأكيد قرار دهند كه غايت اسلام رشد يافتگي و ارتقا به سمت وحدت و يگانگي وجودي و كمال نفس است و اين هدف و انديشه جنسيت نمي شناسد.

 3. نقش آموزش و تحصيل زنان در تحكيم و رشد خانواده

 زنان در رشد و تحكيم خانواده نقش بسيار مؤثري دارند كه اين نقش اثرگذار بر رشد و توسعه جامعه است . خانواده واحد كوچك تر يك جامعه است كه از پيوند زوجي شروع مي شود. زناني كه انديشه بارور و رشد يافت هاي دارند در پايه گذاري كانون خانواده قدرتمند عمل كرده و آن را به درستي پايه ريزي مي كنند. زناني كه در زمينه نحوه اداره خانه، ا رتباط با همسر، ارتباط با خانواده اصلي خود و همسر، مديريت سلامتي و بهداشت خود و همسر ، چه از حيث رواني و چه جسمي ، دانش كافي دارند، سلامتي خود و همسر خود را در درجة اول تضمين مي نمايند و سپس ، در نگه داري از فرزند خود ، چه در حين بارداري و چه پس از تولد ، از لحاظ چگونگي حفظ بهداشت و تغذيه او و رفتار با او ، متناسب با موقعيت سني و جنسي كودك ، موفق تر عمل مي كنند.

 برخي تصور مي كنند كه تحصيلات زن حتماً بايد به شاغل بودن او ختم شود ؛ اما بايد به اين نكته توجه شود كه حتي اگر يك زن تحصيل كرده شغلي در جامعه نداشته باشد، باز هم بازده فرهنگي - اقتصادي دارد، زيرا دانش او در محيط خانواده و تربيت فرزندان به كار گرفته مي شود.

 علاوه بر اين ، اگر از انرژي فكري زن ان در عرصه هاي علمي و اجتماعي استفاده مؤثر نشود اين انرژي صرف امور بيهوده و گاهي مخرب مي شود. تجربيات درماني نشان داده است زناني كه هميشه به كارهاي تكراري و بدون نياز به تفكر مي پردازند، دچار نشخوار فكري پيرامون مسائل جزيي شده و اين خود ، حساسيت آنها را در  مواجه ب ا مسائل بي اهميت اطراف افزايش مي دهد و منجر به افسردگي و وسواس فكري آنان مي شود. آمارها نشان دهنده افسردگي بيشتر زنان در مقايسه با مردان است كه اين امر مي تواند ناشي از استفاده بيشتر زنان از قدرت تفكر خود به منظور نشخوار فكري است.

 4. نتيجه گيري

 با توجه به اين كه كشورهاي اسلامي نمادي از مذهب اسلام هستند ؛ بنابراين ، بايستي براساس قوانين و اصول دين مبين اسلام زندگي اجتماعي خود را سازمان بدهند. لذا در صورتي كه قواعد اجتماعي اين كشورها براساس آداب و رسوم سنتي بنا نهاده شود اين سوء برداشت را براي ساير كشورها ايجاد مي كند كه دين اسلام موجب عقب ماندگي و پس راندن افراد و ممانعت از رشد مي شود. در حالي كه ، قوانين اسلامي چيزي به غير از اين امر است . اسلام اعتقاد به برابري حقوق دارد و انسان ها را محق تمام حقوق انساني مي داند. زنان از جمله اقشار جوامع انساني هستند كه در مورد حقوق خود مورد ظلم قرار گرفته اند. يكي از حقوق حتمي تمام انسان ها استفاده از شرايط آموزشي در جامعه است تا بتوانند استعدادها و توانايي هاي خود را بپرورانند.

 زنان در برخي از جوامع و كشورهاي اسلامي از اين حق محروم شده اند و اين امر موجب بازداري رشد اجتماعي زنان به طور اخص و كل جامعه شده است . در جامعه اسلامي ايران كليه زنان از حقوق برابر براي ادامه تحصيل برخوردارند و رشد روز افزوني در تحصيلات زنان مشاهده مي شود. اين امر ، در جامعه ما بايد از طريق مقاله هاي علمي به ساير جوامع ، به خصوص ساير كشورهاي اسلامي ، منعكس شود تا به عنوان الگويي از يك كشور اسلامي مطرح شود.

 تحصيل ز نان نه تنها منجر به رشد و ارتقاي سلامت جسماني - رواني و اجتماعي - اقتصادي زنان مي شود، بلكه در رشد و سلامت خانواده و جامعه تأثير بسي ار مهم و بسزايي دارد . لذا جامعه اي كه هدفش ارتقاي كيفيت زندگي خانوادگي و اجتماعي است بايد بيش از پيش اهميت باسواد شدن و دانش افزايي زنان را درك كند و جزء اهداف اساسي و ضروري برنامه ريزي و توسعة اجتماعي قرار بدهد.

منابع:

 1. ارفع، ك ( 1380 ). خانواده در مكتب قرآن و اهل بيت. تهران، انجمن اولياء و مربيان.

 2. بال، ز ( 1390 ). خبرگزاري مهر، قابل دسترس در http://MehrNews.com-Iran

3. Agrawal, M. (1986). Education and Modernization: A Study of Hindu and Muslim Women,
Educresearch Publications, New Delhi.
4. Ahmad, I. (1987). ‘Educational Development of Minorities in India: Future Perspective’,
Educational Planning and Administration, Vol.1, No.2, p.201.
5. Census of India (2001a). Census of India Jammu & Kashmir 2001, Paper-2 of 2001, Rural-
Urban Distribution of Population, New Delhi.
6. Census of India (2001b). Census of India 2001: CD-Religion, Registrar General of India,
Directorate of Census Operations, Government of India, New Delhi.
7. Dabla, B.A. (2007). Multi-Dimensional Problems of Women in Kashmir. Gyan Publishing
House, New Delhi, pp.43-44.
8. Engineer, A. A. (2005). The Quran Woman and Modern Society. New Dawn Press, INC, UK,
p.207.
9. Government of India (GOI). (2007), Guidelines for Implementation of Kasturba Gandhi Balika
Vidyalaya (KGBV). Dept of Elementary Education and Literacy (MoHRD), New Delhi,
Retrieved December 11, 2007 from http://education.nic.in/kgbv_guidelines.asp
10. Government of India. (2006). Social, Economic and Educational Status of the Muslim
Community of India-A Report. Prime Minister’s High Level Committee, Cabinet Secteriat,
Government of India (Chairperson Justice Rajinder Sachar), New Delhi, p.50.
11. Government of Jammu and Kashmir (2007-08). Digest of Statistics, Directorate of Economics
and Statistics, Srinagar, pp.389-390, 393, 514, 516, 518, 520, 525-527 & 555-557.
12. Government of Jammu and Kashmir (2008-09). Economic Survey, Directorate of Economics
and Statistics, Srinagar, p.577.
13. Government of Jammu and Kashmir (2008). Jammu and Kashmir State Report, January 21 –
February 5, 2008 Sarva Shiksha Abhiyan, Seventh Joint Review Mission: Retrieved June 12 2010
http://www.ssa.nic.in/17pdf%20%20files/Microsoft%20Word%20-%20J&K_FINAL.pdf.
14. Haddad, Y. Y. and John L. Eposito. (1998). Islam, Gender and Social Change, Oxford
University Press, New York. p. 15.
15. Hasan, Z. and Menon, R. (2004). Unequal Citizens: A Study of Muslim Women in India,
Oxford University Press, New Delhi.
16. Jawad, H. A.(1998). The Rights of Women in Islam. New York: St. Martin’s Press, pp.20-21.
17. Menon, I. (1981). Status of Muslim Women in India, Uppal Publications, New Delhi.
18. Roy, S. (1979). Status of Muslim Women in north India: A study in dynamics of change, B.R.
Publishing Corporation, New Delhi.
19. Yadav, N. (2003). Education for Women. New Delhi: Reference Press, pp.297-306

منبع:  دبیرخانه نشست اندیشه های راهبردی