شهید آوینی

 

نهضت تولید علم، ضرورت‎ها و آسیب‎ ها

نویسنده:حسن رضایی‎ مهر

ضرورت ارتقای علمی جوامع اسلامی در جهان كنونی، امری غیر قابل انكار است. ایجاد زمینه‎های تبادل علمی با سایر جوامع به منظور بهره‎ برداری بجا از دست‎آوردهای آنها و نیز ترویج آرا و اندیشه‎های علمی خویش در محافل علمی جهان، یكی از گزینه‎های ضرورت بخشی به جنبش نرم‎افزاری و تولید اندیشه است. ركود علمی حاكم بر جوامع اسلامی كه پس از دوران شكوفایی تمدن اسلامی اتفاق افتاد،‌زمینه را برای پیشرفت و استفاده جوامع غربی از پتانسیل‎های علمی مسلمین فراهم آورد، به گونه‎ای كه بلافاصله پس ازا ین ركود، شاهد بالا گرفتن پیشرفتهای علمی در غرب بودیم از این روی بی‎جا نیست اگر بگوییم ركود مسلمین در جوزه‎های علمی، یكی از علل عمده تسلط جوامع غربی بر آنها بود.

بدیهی است نجات از این وضعیت به گونه‎ای كه ملل اسلامی بتوانند در پیشرفت جهان علم و اندیشه، دخیل بوده و نقش بسزا داشته باشند و بلكه بسان دوران شكوفایی تمدن اسلامی، دیگران را سفره‎نشین علم خویش كنند، در گرو بها دادن به علم و اندیشه در حوزه‎های مختلف آن و در یك كلام تحقق یك نهضت و خیزش عمومی در راستای تولید علم است. جنبش نرم‎افزاری و نهضت تولید علم كه این روزها، توجه اهل نظر را به خود جلب كرده است، طرحی است در همین راستا، یعنی ارتقا و بالندگی علمی جوامع اسلامی خصوصاً ایران در صحنه‎های بین‎المللی. نوشتار حاضر نگاهی است اجمالی به ضرورت تحول علمی در جامعه اسلامی، امكانات و راهكارهای كارآمدی این تحول و نیز بررسی آسیب‎هایی كه می‎تواند تحقق جنبش نرم‎افزاری را تحت الشعاع قرار دهد.

مراد از نهضت علمی و جنبش نرم‎افزاری

نرم‎افزاری اصطلاحی است كه به نوع اطلاعات و داده‎ها، اطلاق می‎شود. البته این داده‎ها می‎تواند در قالب‎های مختلف نوشتاری، تصویری و گفتاری ارایه گردد. بر این اساس نهضت نرم‎افزاری را می‎توان جنبش و خیزشی همگانی در عرصه تولیدات نرم‎افزاری و زایش اندیشه‎ها دانست و البته نباید فراموش كرد كه تعابیری از قبیل نهضت و جنبش به یك سری حركت‎هایی گفته می‎شود كه حالت جمعی داشته و منشأ آنها فرد نباشد بلكه تحقق آن ناشی از اراده و عقل جمعی باشد بنابراین می‎توان گفت اقدامات فردگرایانه در تولید علم، هر چند حركت علمی هستند اما جنبش علمی به آنها اطلاق نمی‎گردد، البته منشأ نظری یك نهضت علمی می‎تواند فردگرا یا نه باشد یعنی بیان اصول و ساختارها و راهكارها می‎تواند از ناحیة فرد تأمین گردد اما تحقق آن در هر صورت متوقف بر یك حركت عمومی است. پس می‎توان گفت نهضت نرم‎افزاری یك حركت جمعی به سوی تولید علم و اندیشه است. با توجه به آنچه گذشت در می‎یابیم كه نسبت بین حركت و جنبش، عموم و خصوص مطلق است زیرا هر حركتی جنبش به معنای خیزش عمومی نیست اما هر جنبشی بالضرورة حركت است.

تحول نرم ‎افزاری

یكی از مؤلفه‎های جنبش نرم‎افزاری تحول علمی است. از این رهگذر است كه توجه به معنا و مفهوم تحول نرم‎افزاری و نیز بررسی اینكه متعلق تحول در این بحث چه چیزهایی می‎تواند باشد، امری لازم به نظر می‎رسد و در این خصوص باید گفت كه:

تحول در عرصه نرم‎افزاری و تولید علم را می‎توان نگاه دوباره و جدیدتر به مبانی، ساختارها، روش‎ها، مقدمات، مؤلفه‎ها و برداشت مفهومی از مفاهیم علمی دانست. بدیهی است در نگاه دوباره و بازخوانی روش‎های متداول در عرصه علم و اندیشه، به ناكارآمدی روشی در خصوص موضوعی، یقین حاصل شود و به بررسی علل و عوامل ناكارآمدی آن پرداخته شود و چه بسا در این نگاه دوباره ساختارها مورد نقد و انتقاد قرار گیرد و در اثبات و ثبوت مؤلفه‎ها و یا مبانی بحث، تغییر دیدگاه ایجاد شود به هر حال تحول نرم‎افزاری، تحول در راستای اینگونه امور است. بدیهی است اینگونه بازخوانی‎ها می‎تواند مفید نتایج و نوآوری‎های مهمی در عرصه تولید علم گردد. مثلاً در مباحث كلامی و در بحث توحید عمدتاً از اثبات وجود خدا و سپس صفات او در جهت اثبات توحید، استدلال می‎شود ولی اگر در اثبات وجود خدا، وجود و ماهیت انسان را مورد مطالعه قرار داده و از طریق انسان شناسی به اثبات وجود خدا بپردازیم (البته اگر قائل نباشیم كه تاكنون از این طریق به اثبات وجود خدا پرداخته شده است) می‎توان گفت به نوعی نوآوری در ساختار و روش اثبات وجود خدا دست یافته‎ایم. در هر صورت تأمل در روش‎های متداول تحقیق در حوزه علم و اندیشه، امری مهم است. گاهی ممكن است برای اثبات مدعای خویش، از روشی خاص استفاده كنیم هر چند معتقد به سلامت و درستی آن هم نباشیم اما از این رهگذر كه چنین روشی مورد تأیید طرف مقابل است، در مقام اسكات خصم می‎توانیم از آن بهره‎برداری كنیم یعنی در روش گفتمان، نوآوری داشته باشیم به عنوان مثال هرمنوتیك فلسفی غرب، روشی خاص در حوزه معرفت‎شناسی است كه جز به نسبیت معرفتی نمی‎انجامد، اما استفاده از آن با هدف اسكات خصم، امری صحیح است هر چند معتقد به آن نباشیم.

نكته قابل توجه در خصوص تحول علمی آن است كه تحول در ناحیة علم لزوماً به معنای تغییر در اصول قطعی و ثابتی كه به مرتبه قطعیت عقلانی رسیده است و یا نسبت به اصولی كه در متون دینی به عنوان اصول ثابت،‌مطرح است، نیست و همچنین تحول در احكام عقلی چه عملی و چه نظری آن، مورد ندارد زیرا تحول در حكم عقلی مثلاً‌ استحاله اجتماع نقیضین، به معنی اثبات ضد آن كه امكان اجتماع تقیضین است، می‎باشد و روشن است چنین تحولی نه تنها علمی نیست بلكه صبغه عقلانی هم ندارد.

ضرورت تحول علمی و تولید اندیشه
همه می‎دانیم كه شكوفایی تمدن اسلامی تا قرن پنجم زبانزد جهانیان بود، تمدنی جامع در همة عرصه‎های فرهنگی و علمی كه به اعتراف دانشمندان غربی، هر چه اروپا دارد از فرهنگ و تمدن غنی اسلامی بوده است «واشنگتن ارومتینگ» می‎گوید: كاخ تمدن ما را دست‎های توانای با علم و فن مسلمین بنا نمود و ملل اروپایی و مسیحی هر كجا هستند، مدیون مسلیمن می‎باشند.[1] اما این دوره شكوفایی متأسفانه دیری نپایید و كم‎كم به افول گرایید و غرب كه سفره‎نشین تمدن اسلامی بود، بر شرق اسلامی پیشی گرفت كه بررسی علل و عوامل این افول و ارایه راهكارهای مناسب جهت جبران این عقب‎افتادگی، می‎تواند از مقدمات شكل گیری دوباره آن تمدن عظیم اسلامی باشد.

نكته قابل تأمل در اینجا آن است كه چه چیزی تحول علمی و نهضت نرم‎افزاری را برای ما ضروری می‎سازد؟ كه در بررسی این پرسش و ارایه پاسخ نسبت به آن، باید گفت كه تحقق تحول علمی برای جوامع اسلامی خصوصاً جامعه دینی ایران از جهاتی به شرح ذیل ضرورت دارد.

1. جهانی شدن اسلام كه هدف عالیه حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمة هدی ـ علیهم السلام ـ است، متوقف بر اموری است. یكی از مهمترین آنها، آن است كه جوامع اسلامی بتوانند در حوزه‎های مختلف علمی از غرب سبقت گرفته و در علوم مختلف، صاحب رأی و نظر نوین گردند. بدیهی است یكی از نتایج عمده این توسعه علمی در سطح بین‎المللی، جهانی شدن اسلام است. زمانی مسلمین می‎توانند در محافل علمی جهان خود را نشان دهند و توجه جهان غرب را به خود جلب كنند كه از یك نشاط علمی به روز و كارآمد برخوردار باشند و نیازمندی جهان غرب به علم و فكر مسلمین احساس گردد. آنجاست كه اسلام می‎تواند به عنوان دین جامع و پیشرو در تمام شؤونات بشری، خود را جاودانه به دنیا معرفی كند و شاهد قدرت واقعی خود در جذب انسان‎ها به سوی خود، باشد در غیر اینصورت در، بر پاشنه سابق (یعنی دوران ركود تمدن اسلامی) خواهد چرخید.

2. فرهنگ مدرن غرب بر بنیادهای اومانیستی و سكولاری مبتنی بوده و به دنبال ساختن تمدنی با همان صبغه و نگاه خاص خویش است. بدیهی است جهانی سازی این فرهنگ و تمدن كه الآن غرب در پی آن است، و لازمه‎اش ورود به جامعه دینی ما نیز هست، چه بسا هویت دینی و فرهنگی ما را تحت الشعاع قرار داده و باعث جذب نخبگان به سوی این فرهنگ شود. قهراً‌ نتیجه چنین بحران هویتی كه متوجه جامعه ما می‎شود از دو حال خارج نیست یا موجب استحاله نخبگان در این فرهنگ وارداتی است و یا گرفتار آمدن آنها در دام تردید و انزوا نسبت به فرهنگ دینی و ملی خود است. از این رهگذر است كه ارتقاء كیفی علم و اندیشه و غنی سازی فرهنگ و تمدن اسلامی جهت صیانت مسلمین از انفعال‎پذیری نسبت به فرهنگ و تمدن غرب، در قالب نهضت تولید علم كه منتهی به احیاء تمدن فراگیر اسلامی باشد، امری ضروری خواهد بود. سوای آنكه نقش جنبش نرم‎افزاری در تولید علم و خاتمه دادن به ركود علمی را نباید مورد غفلت قرار گیرد بدیهی است هرگاه یك خیزش عمومی در راستای توسعه علمی و فرهنگی به وقوع بپیوندند و در سایة آن اندیشمندان و نخبگان به جای پرداختن به شرح و بسط مطالب وارداتی و تقلید از آنها به تولید علم و نظریة جدید بیندیشند و از ساحت گزاره‎ها به ساحت نظریه‎پردازی و تولید گزاره پیش بروند، شاهد انقلابی عظیم در حوزه‎های مختلف علمی خواهیم بود.

شرایط و معدّات نهضت تولید علم
ایجاد شرایط لازم برای تحقق هر امری، نكته‎ای عقلانی و غیر قابل انكار است در خصوص جنبش نرم‎افزاری نیز همین مسئله جاری است. یعنی وقتی پیدایش كوچكترین امری، متوقف بر وجود مقتضیات و عدم موانع است، تولید علم در سطحی وسیع كه منتهی به تمدن سازی بشود، به طریق اولی مستلزم وجود شرایط و لوازم تحقق آن است. اینك برخی از این شرایط مورد اشاره قرار می‎گیرد.

الف) ایمان و اعتقاد به ضرورت تولید علم: یكی از لوازم مهم برای تحقق نهضت علمی، اعتقاد به ضرورت چنین نهضت و خیزش علمی است چرا كه اگر ضرورت نیاز به جنبش نرم‎افزاری از یك باور اساسی نشأت نگیرد، نمی‎توان شاهد كمترین حركتی در راستای تولید علم بود. چرا كه در این صورت علم و اندیشه در هر سطحی كه وجود دارد، امری كافی تلقی می‎گردد و در این صورت است كه جنبش علمی امری ممتنع خواهد بود. و به همین دلیل است كه ما باید اول به این نیاز برسیم و به این باور دست پیدا كنیم كه انقلاب علمی در جامعة دینی امری ضروری و لازم است.

ب) آزادی در بیان آراء و اندیشه‎ها: آنچه مسلم است آن است كه خیزش عمومی نرم‎افزاری در ساحت تضارب آراء میسور است اگر یك حركت عمومی و مشاركت جمعی از سوی اهل نظر، پشتوانه نهضت نرم‎افزاری نباشد، تحقق چنین مطلوبی مشكل و بلكه ممتنع خواهد بود. اگر در زمینه‎های مختلف علمی از اصحاب علم و اندیشه مشاركتی در تحقیقات و ارایه تنایج و نظرات احساس نشود، باز شاهد ركود علمی خواهیم بود، هر چند تحقیقات انفرادی خود نتایجی را به دنبال دارد اما چه بسا منسجم نباشد. از این روی تضارب آراء در تحقق جنبش تولید علم،‌امری لازم است اما لازم‎تر از آن، ایجاد فرصت مناسب برای بیان نظریات و اندیشه‎های تولیدی است. وجود آزادی‎های مطلوب در این راستا و استقبال از نظریات و نوآوری‎های علمی یكی از علل معده و مهمه جنبش نرم‎افزاری است.

ج) استقبال از نقد اندیشه و تقویت قوه انتقادپذیری نخبگان، یكی دیگر از شرایط لازمه برای تولید علم است و هر چند در پیمودن طریق علم، اتكا به قواعد منطقی و عقلانی و نیز اصول موضوعه در هر حوزه علمی، مورد تأكید است و از همین رهگذر است كه یك نظریه از حیث ارزیابی به درجه مطلوبی از بیان واقع و پذیرش عمومی می‎رسد، اما در عین حال تقویت روحیه انتقادپذیری و تحمل نظر مخالف امری مقبول و بلكه لازم به نظر می‎رسد. بدیهی است برخورداری از قوه انتقاد و نقدپذیری بدین معنا نیست كه بدون ارایه دلیل متقن از جانب منتقد، نظریه پرداز از نظریه علمی خویش دست بردارد. چنانكه اصرار بر یك نظریه علمی كه از سوی صاحب آن ارایه می‎گردد تا زمانی كه با دلیل متقن به اثبات نرسیده و شواهدی از موفقیت را در مرحلة آزمون‎پذیری در نیافته باشد، نیز امری ناصواب است. آنچه مهم می‎نماید آن است كه، در طرح یك نظریه، راه نقد و انتقاد نسبت به معنا و محتوای آن باز باشد و صاحب نظریه از انتقادهای موجه و مدلل در جهت تكامل و ارتقای كیفی نظریه علمی خویش استقبال نماید. روشن است كه در چنین صورتی می‎توان شاهد تحقق یكی از مؤلفه‎های نهضت تولید علم بود.

د) عمومی بودن حركت در تولید علم: از جمله شرایط كیفی نهضت نرم‎افزاری، مشاركت عمومی نخبگان در عرصه نوآوری علمی است. چنانكه گذشت اصطلاح جنبش بر آن سری حركتهایی اطلاق می‎شود كه جنبه عمومی و همگانی داشته باشد و چنانچه حركت مورد نظر ، حركت علمی باشد، مشاركت عموم اهل علم در آن لازم است. و خلاصه جنبش در هر حوزه‎ای كه بخواهد انجام گیرد، مشاركت عمومی اهل علم در همان حوزة مورد نظر، لازم است. از این روی در تحقق نهضت تولید علم نیز لازم است همة نجبگان علمی پیش آمده و هر كس در رشته تخصصی و مورد تحقیق خویش به تحقیق و تولید اندیشه پردازد.

نكتة دیگری كه ذكر آن در اینجا خالی از لطف نیست آن است كه بر مراكز تولید علم نیز لازم است كه همه حوزه‎ها و عرصه‎های علمی را مورد توجه قرار دهند یعنی با توجه به تناسب مطالعات مورد نظر در آن مراكز، هم در عرصه علوم تجربی و طبیعی و هم علوم انسانی و دینی به مطالعه بپردازند زیرا بناست نهضت تولید علم، تولید علم و فرهنگ كرده و پس از آن تمدن‎سازی نماید. از این روی تحقیق در زمینه‎های مختلف علم در بحث جنبش نرم‎افزاری امری لازم به نظر می‎رسد.

چالش‎های فراروی نهضت تولید علم
هر چند حركت در جهت تولید علم و ایجاد زمینة نهضت علمی، امری لازم و ضرورت جامعة ما به شمار می‎آید، اما در این مجال توجه به نكته‎ای ضروری است و آن اینكه برای هر حركت و انقلابی به اعتبار مبدأ و مسیر آن دو مرحله قابل تصور است:

1. به نهال نشستن و تحقق آن با مؤلفه‎ها و مشخصه‎هایی كه مبین ماهیت آن است و به تعبیری، اصول و آرمان‎هایی كه چنین حركتی را ساختارسازی كرده است.

2. حفظ آن حركت با تحفظ بر اركان‎ و آرمان‎ها و عدم عدول از اهداف و غایات. ـ قهراً چنین گزینه‎ای هر چند از حیث وجودی در طول گزینة اول قرار دارد، اما از جهت اهمیت، می‎تواند مسبوق بر آن باشد چرا كه در این مرحله، معضلات و آسیب‎هایی بدنة این حركت و استمرار آن را تهدید می‎كند كه در مرحلة اول با چنین چالش‎هایی مواجه نیستیم و بدیهی است كه وجود همین چالش‎ها و پذیرش آنهاست كه منتهی به توقف و انسداد یك حركت می‎گردد. از این روی آسیب‎شناسی هر حركتی و اعمال راهكارهای مناسب جهت مقابله با آنها، عنصر اساسی در تداوم و بقاء آن است و از آنجا كه نهضت تولید علم نیز، سوای ماهیت و تحقق آن،‌ از این آسیب‎ها در امان نیست، بررسی چالش‎های فراروی آن، جهت اعمال راهكارهای مناسب در برخورد با آنها، امری لازم است كه اینك به بیان برخی از این آسیب‎هایی كه می‎تواند این حركت علمی را تهدید نماید، اشاره می‎شود.

1. یكی از آسیب‎هایی كه می‎تواند نهضت تولید علم را متزلزل كند سطحی‎نگری در تحقیقات است. اتكا به مطالب سطحی و تكراری دیگران كه صورت كلیشه‎ای به خود گرفته قطعاً نمی‎تواند ره‎آورد نوینی در تحقیقات علمی باشد گفته‎های دیگران را كه خودشان گفته‎اند، نیازی به اعاده و استفاده كلیشه‎ای از آنها نیست. البته این بدین معنا نیست كه نظریه‎های گفته شده را باید به دور انداخت و نسبت به آنها توجه و اهتمام نداشت بلكه مراد آن است كه این نظریات آخر علم و پژوهش قلمداد نگردد. بدیهی است در پاره‎ای از موارد، بیان نظریات دیگران به منظور استفاده و یا نقد و بررسی، امری مطلوب و معقول است و نیز گاهی ذكر نظریه‎ای از آن جهت كه صاحب آن نظریه از موقعیت علمی والایی برخوردار است، به منظور بهره‎برداری استنادی از آن، مورد توجه قرار می‎گیرد و مسلم است چنین اموری غیر از سطحی‎نگری در تحقیقات و عدم نوآوری علمی است. آنچه مانع تولید علم است اتكاء مطلق برآورده‎های دیگران است به گونه‎ای راه پژوهش برای دیگران منسد گردد. بدیهی است چنین رویه‎ای می‎تواند كار تولید اندیشه را متزلزل ‎سازد.

2. یكی از آسیب‎هایی كه عمدتاً مربوط به مراكز علمی موجود است، درون گرایی است. عدم برخورداری از یك رویه شفاف در خصوص ارتباط مراكز علمی و تحقیقاتی با یكدیگر و به تبع آن عدم وجود ارتباط بین آنها، زایندة روحیة درون‎گرایی و خود تأییدی است كه مفاسد چنین روحیه و رویه‎ای هم كم نیست و یكی از آنها اتكا به فراورده‎های علمی خاص خود است كه چه بسا منتهی به غرور و خودبزرگ‎بینی علمی نیز بشود. معلوم است كه اگر یك مركز علمی نسبت به فراورده‎ها و تولیدات علمی خود، مقدمات ارتباط با دیگر مراكز علمی را جهت ارایه تولیدات و نیز نقد و بررسی و یا تأیید آنها، فراهم نیاورد و یافته‎های خود را بر بام حقیقت ببیند، به نوعی خودبزرگ‎بینی كاذب گرفتار آمده است و به نظر می‎رسد كه چنین آسیبی متأسفانه اگر نگوییم در اغلب مراكز علمی موجود است، در برخی از آنها قطعاً رایج است. اینكه غالباً عمدة مراكز علمی كه در حوزة تحقیقات مشترك نیز هستند، حاضر به تأیید تولیدات علمی یكدیگر نیستند، هر چند فی‎الواقع حق باشند، خود نتیجه حاكمیت چنین رویة نامباركی بر این تشكلات علمی است.

3. یكی دیگر از آسیب‎ها فراروی نهضت تولید علم، جایگزینی آموزش محوری به جای پژوهش محوری است. در تحقیقات علمی آنچه مهم است پذیرش است. هر چند پژوهش متوقف بر آموزش است اما آموزش فقط فراگرفتن است و مقدمه تحقیق و پژوهش. آموزش با هدف تولید علم و فرهنگ و تمدن صورت می‎پذیرد پس قهراً نباید محور اصلی و هدف قرار گیرد كه اگر چنین باشد، باز شاهد نوعی ركود در عرصه‎های مختلف علمی خواهیم بود. از این روی توجه به پژوهش محوری، و نه آموزش محوری امری لازم در راستای تحقق جنبش نرم‎افزاری بشمار می‎آید.

4. عدم هماهنگی تحقیقات علمی از حیث زمان با رقیبان نیز یكی از آسیب‎های جدی در این مسئله هست. اگر بنای بما بر آن است كه در جامعه جهانی حرف نو داشته باشیم به گونه‎ای كه نگاه جهان را مجلوب خود كنیم، نه تنها از علم روز و جهان اندیشه نباید عقب بمانیم بلكه باید در موقعیتی بالاتر قرار گرفته و منزلتی فراتر را درك كنیم، در غیر این صورت همیشه سفره‎نشین علم دیگران خواهیم بود متأسفانه این آسیب الآن به طور جدی دامن‎گیر برخی از نظریه پردازان ما شده است. می‎بینیم یك نظریه‎ای كه در یكی دو قرن پیش طرح شده و حتی با فاصله‎ای نه چندان دور، از اعتبار علمی ساقط و رد شده است تازه مورد استناد و تبلیغ برخی از روشنفكران قرار می‎گیرد؛ به عنوان مثال همین نظریه داروین و انتخاب طبیعی او، سالهاست كه به عنوان یك نظریه‎ای كه نتوانسته است خود را به اثبات رساند، مورد اعتنای عمده اندیشمندان غرب كه زادگاه این نظریه نیز همان جاست، قرار نگرفته است و از جانب خود آنها مهر تأیید نخورده است. در عین حال و متأسفانه می‎بینیم كه هنوز در برخی محافل علمی ما، به دفاع از این نظریه پرداخته می‎شود و مصرانه بر آنند تا به واسطه اثبات آن، تعارض بین علم و دین را ثابت كنند. چیزی كه خود غرب از آن روی گردانده است بدین معنا كه از قرن بیستم دوباره دانه‎های احیای دین و پشت پا زدن به نغمه‎ها و دعاوی دین‎ستیزی به طور قابل توجهی، شكوفه زده است، آنچه نیاز جامعة علمی ماست، برخورداری از علمی است كه بتواند با علم روز و تكنولوژی حاكم بر جهان ارتباط برقرار كرده و خود را به مرتبه‎ای از علم و فن‎آوری و تمدن‎سازی برساند كه همچون دوران شكوفایی تمدن اسلامی، غرب را سفره‎نشین علم خویش نماید. بدیهی است چنین امری جز با ایجاد مؤلفه‎ها و راهكارهای هماهنگ كردن تولیدات علمی خود با جهان علم و نیز پیشرفت آنها در تشكلات علمی جوامع اسلامی، امكان‎پذیر نیست.

البته آسیب‎های دیگری نیز برای نهضت و تولید علم از قبیل عدم همت و انگیزه لازم در امر تحقیقات علمی متصور است كه بیان آنها فرصت دیگری را می‎طلبد.

[1] . زین العابدین قربانی، تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی، ص 318، به نقل از نگرش تاریخی بر رویارویی غرب با اسلام، دكتر جهانبخش ثواقب، ص 53 در پاورقی.

منبع:سایت اندیشه قم

 

Copyright © 2003-2022 - AVINY.COM - All Rights Reserved
logo