پيشين جاری شده است انتظاری دارند ؟ هرگز در سنت خدا تبديل ( جانشين‏
شدن سنتی به جای سنتی ) يا تغيير ( دگرگونی يك سنت ) نخواهی يافت .
قرآن كريم ، نكته فوق‏العاده آموزنده‏ای در مورد سنتهای تاريخ ياد آوری‏
می‏كند و آن اين كه مردم می‏توانند با استفاده از سنن جاريه الهيه در تاريخ‏
، سرنوشت خويش را نيك يا بد گردانند ، به اين كه خويش و اعمال و
رفتار خويش را نيك يا بد گردانند ، يعنی سنتهای حاكم بر سرنوشتها در
حقيقت يك سلسله عكس العملها و واكنشها در برابر عملها و كنشها است .
عملهای معين اجتماعی عكس‏العملهای معين به دنبال خود دارد . از اين رو
تاريخ در عين آن كه با يك سلسله نواميس قطعی و لايتخلف اداره می‏شود ،
نقش انسان و آزادی و اختيار او به هيچوجه محو نمی‏گردد .
قرآن آيات زيادی در اين زمينه دارد ، كافی است كه برای نمونه آيه 11
از سوره مباركه رعد را بياوريم : « ان الله لا يغير ما بقوم حتی يغيروا ما
بانفسهم »: خداوند وضع حاكم و مستولی بر قومی را تغيير نمی‏دهد مگر آن كه‏
آن چه در خلق و خوی و رفتار خود دارند تغيير دهند .

توجيه و تفسير تكامل تاريخ

اگر در مكتبی ، جامعه ، دارای شخصيت و طبيعت