و اجتماعی است و بحث فلسفه تاريخ مخصوص تحولات جامعه است .
به هر حال ، انسان در ميان همه موجودات يك خصوصيت ويژه‏ای دارد و آن‏
اينكه دارای تاريخ اجتماعی متحول است نظامات زندگی اجتماعی انسان متغير
است ، اما نظامات زندگی حيوانات مثل زنبور عسل از چندين هزار سال پيش‏
تا به امروز فرقی نكرده است ما اين مطلب را به اين نحو توجيه می‏كنيم كه‏
انسان چون به مرحله عقل و اراده رسيده و يك موجود مختار و آزاد است ،
صرفا تحت حكم غريزه نيست ، وضعش چنين است .
انسان ، تا وقتی محكوم غريزه است . تحول تكاملی نوعی ندارد ، تكاملش‏
فردی است و تكامل نوعيش ، احتمال است كه از جنبه زيستی به حكم قوانين‏
ديگری غير از غريزه رخ داده است . غريزه حيوان جلو نمی برد ، حكم يك‏
سرپرست و قيم را دارد كه از طرف طبيعت قيوميت می‏كند و فقط فرد را
پيش می‏برد ، انسان به مرحله عقل و اراده كه رسيده ، به منزله فرزند بالغ‏
عالم طبيعت است كه به خود واگذاشته شده به تعبير سارتر موجود به خود
وانهاده است ، به اعتبار ديگر موجود مختار و آزاد است ، يعنی آنقدر
سرمايه به او داده شده است كه نيازی به سرپرستی غريزه ندارد ، كارهايش‏
را با عقل و اختيار خود انجام می‏دهد .
و به دليل آزاد و مختار بودن و از همين مجرای آزادی و اختيار ، برايش‏
امكان نوع خاصی از تكامل هست كه تكامل اجتماعی تاريخی است ، هم چنانكه‏
نوعی تكامل فردی اختياری هم دارد . و به همين دليل هم برايش امكان رجعت‏
و انحطاط و انحراف به چپ و راست هست ، در صورتی كه حيوانات جبرا روی‏
يك خط مستقيم سير می‏كنند .
علمای جامعه شناسی و فلاسفه تاريخ كوشش كرده‏اند كه قوانين اين تحول را
به دست بياورند يعنی همان كاری كه داروين در تحولات زيستی كرد ، اينها
می‏خواهند در تحولات تاريخی اين كار را انجام بدهند ، و حتی اين مسئله‏
برايشان جای ترديد است كه اصلا اين قوانين قابل كشف هست يا نه ؟ ( 1 )
عده‏ای می‏گويند : قوانين حاكم بر تاريخ قابل كشف نيست ، چون اختيار
بشر در قضيه دخالت دارد ، و كاری را كه اختيار بشر در آن دخالت دارد ،
نمی توان با قوانين طبيعی تحت ضابطه در آورد ، يا بايد قائل به جبر مطلق‏
شويم و برای اراده انسان هيچ نقشی قائل نشويم كه اين را بتوانيم بگوييم و
يا اگر بخواهيم برای انسان آزاده و آزادی قائل شويم بايد بگوييم كه آن‏
قوانين مضبوطی كه در زيست شناسی بدست می‏آيد ، در تاريخ بدست

پاورقی :
1 - كتاب خوبی در اين موضوع هست به نام " تاريخ چيست ؟ " تأليف‏
ام - اچ كار ترجمه . . كامشاد ، كتاب خوبی است در اين موضوع ، كما
اينكه كتاب ديگری در همان حجم ويل دورانت نوشته است به نام " درسهای‏
تاريخ " كه آنهم كتاب خوبی است ، كتاب ويل دورانت شايد به دقت و
عمق آن نرسد ، چون ويل دورانت شخص پر تتبعی بوده و همين جور مطالب را
تكه تكه می‏آورد و نظم علمی چندان ندارد ، كتاب ويل دورانت مسائل خيلی‏
مهم تاريخ را از نظر تاريخ بحث كرده است ، مثلا ، فلسفه از نظر تاريخ ،
اخلاق از نظر تاريخ ، دين از نظر تاريخ . . : در " تاريخ چيست " مسائل‏
مهم فلسفه تاريخ مطرح شده و كتاب دقيقی هم هست .