انسان شامه‏ای نمی‏داشت ، اين گلها و سبزيهای خوشبو هم در دنيا وجود
نمی‏داشت ، يعنی ارتباطی ميان ايندو برقرار است . " « فبای الاء ربكما
تكذبان »" حال به من بگوييد كه شما كداميك از نعمتهای پروردگارتان‏
راتكذيب می‏كنيد . يعنی آيا جای تكذيب نعمتها هست ؟ ! تكذيب نعمتها يا
تكذيب ايمانی . عرض كرديم كه اين نعمتها با اين تشكيلات و اين نظم كه‏
حساب و كتابی را در عالم می‏رساند ، اولا الهام بخش ايمان است در انسان،
ثانيا الهام بخش وظيفه و تكليف و مسؤوليت است برای انسان .
" « خلق الانسان من صلصال كالفخار » " انسان را آفريده است از گل‏
خشكيده شبيه سفال پخته . " صلصال " يعنی دارای صلصله . " صلصال " صدا
را می‏گويند ، يعنی به شكلی درآمده بود كه مانند سفال صدا می‏كرد در قرآن‏
راجع به خلقت انسان ، در جاهايی تعبير دارد انسان را از خاك آفريد ،
يك جا تعبير دارد انسان را از گل آفريد ، يك جا تعبير دارد انسان را از
لای گنديده آفريد ( « من حما مسنون » ) ( 1 ) ، يك جا تعبير دارد انسان‏
را از گل خشكيده آفريد . معلوم است كه اينها مراحل را ذكر می‏كند . " از
خاك آفريد " روشن است كه خاك قبل از گل است و گل از خاك به وجود
می‏آيد ، " لای گنديده متعفن " : آب و خاك كه با همديگر مخلوط می‏شوند
ابتدا گل است ، بعدها كه می‏ماند ، در اثر تخميرها وفعل و انفعال‏هايی‏
تبديل به يك " لای گنديده " می‏شود . " گل خشكيده " : اين باز از
مراحل بعد است كه زمانی هم به اين حالت در می‏آيد . قرآن خلقت انسان را
در اين مراحل مختلف بيان كرده است : از خاك آفريده شده است ، از گل‏
آفريده شده است . از لای گنديده آفريده شده است و از گل خشكيده آفريده‏
شده است . اينها مراحلی در خلقت انسان را نشان می‏دهد . در

پاورقی :
. 1 حجر / . 26