اشتباه نكنيد ، آن تولی نبود ، حال چه بود ، چون وقت گذشته و روز عرفه‏
هم هست آن قسمت را می‏گذاريم برای بعد .
امروز به حسب افق ما روز عرفه است كه در افق حجاز ، برادران مسلمان‏
ما امروز يكی از بهترين و بزگترين روزها را می‏گذرانند كه روز عيد قربان‏
است و مسلمين - اين طور كه می‏گويند - امسال قريب سه ميليون جمعيت در
منی جمع شده‏اند و حتما در ميان اينها مردمان خالص و مخلص هست و زياد
هم هست . ولی به هر حال روز عرفه از روزهای عباد است ، شب و رزعرفه از
ايام و ليالی متبركه است . اعم از اينكه انسان در منی و عرفات باشد يا
نباشد ( البته روز عرفه را در عرفات هستند ) . اين ( مطلب ) را يك‏
وقتی راجع به شب قدر هم عرض كرديم : روزها گاهی شرافت و فضيلت خود را
از همان دستوری كه در آن روز رسيده است كسب می‏كنند و اين يك جنبه‏
روانی و روحی هم دارد اينكه انسان در يك حال تنها عبادت كند و خدا را
بخواند و به درگاه الهی ابتهال و تضرع كند ، با اين كه صدايش همراه صدای‏
جمع باشد عملا هم فرق ( دارد و اثر آن ) در روح خود انسان هم متفاوت است‏
. ما در سوره مباركه حمد می‏خوانيم : " « اياك نعبد و اياك نستعين »"
خدايا همه با هم تو را می‏پرستيم ، در صورتی كه انسان نماز را با حالت‏
انفراد می‏خواند . نماز ، اصلش نماز فردای است ، نماز جماعت سنتی است‏
كه اگر انسان نخواند هم نخواند . ولی در نماز فردای هم انسان به خدا اين‏
طور می‏گويد : خدايا ما همه با هم تو را می‏پرستيم و همه با هم از تو مدد
می‏خواهيم و كمك می‏جوييم .
امام فخر رازی معروف ، صاحب التفسير الكبير ( تفسير مفاتيح الغيب )
در همين سوره حمد و در همين آيه تعبير شاعرانه و زيبايی