ادب دعا

در نخستين فراز شرح دعاى عرفه، ضمن اشاره به «استحباب ستودن خداوند به صفات جمال و جلال»، پيش از بيان حاجات خويش يادآور شده كه امام(عليه السلام) نيز اين ادب دعا را مراعات نموده و در اين بخش از دعا نكاتى را مطرح فرموده است: همه جهان هستى فعل خداست، حاكمِ مطلقِ نظامِ هستى، ذات اقدس الهى است، حكومت خدا گاهى به صورت قضا و گاهى به صورت عطا ظهور مى كند، قدرت الهى نامحدود است و هيچ موجودى توان جلوگيرى از قضا و عطاى او را ندارد.

شارح محترم با استناد به آيات قرآن كريم، هر يك از نكات چهارگانه فوق در كلام امام را تفسير نموده است.

در تبيين و تحليل «مانع نداشتن عطاى الهى» آمده است:

«مانع عطاى خداوندى يا بيرون از ذات اقدس پروردگار است يا درون او؛ يعنى از ناحيه خود خداست، يا از سوى غير او. مانع بيرونى با توجه به بيان صحيح قضاى الهى فرض صحيحى ندارد؛ يعنى نمى توان تصور كرد در نظام هستى كه سراسر آن قضا و قدر خداست، چيزى باشد كه در برابر عطاى او مانع تراشى كند. مانع درونى نيز ندارد؛

زيرا آن، چيزى جز جهل و عجز و بخل نيست. يعنى اگر مشكل ديگران را حل نكردن از آن جهت است كه فرد راه حلّ مشكل را نمى داند يا توانايى آن را ندارد يا بخل مىورزد، هيچ يك از اين سه، در باره خدا فرض ندارد؛
 زيرا همگى جزو صفات سلبيّه آن جميل مطلق و كامل بى همتاست.»

لزوم قدرشناسى و سپاسگزارى

امام حسين(عليه السلام) در يكى از فرازهاى دعاى عرفه مى فرمايند:

«لَمْ تُخْرِجْنِي لِرَأْفَتِكَ بِي وَ لُطْفِكَ لِي ]بِي [وَ إِحْسَانِكَ إِلَيَّ فِي دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَكَ وَ كَذَّبُوا رُسُلَكَ لَكِنَّكَ أَخْرَجْتَنِي ]رَأْفَةً مِنْكَ وَ تَحَنُّنا عَلَيَّ [لِلَّذِي سَبَقَ لِي مِنَ الْهُدَى الَّذِي لَهُ يَسَّرْتَنِي وَ فِيهِ أَنْشَأْتَنِي...»

استاد اين جمله را در حقيقت قدرشناسى از يك نظام الهى و اسلامى شمرده و با استناد به آيات قرآن كريم كه از نبوت و رسالت و ولايت و امامت و هدايت و ايمان به عظمت ياد شده، آن ها را منّت هاى الهى بر بندگانش دانسته اند. آنگاه با اشاره به فرازى از دعاى عرفه امام سجاد(عليه السلام) كه وجود امام عادل و حاكميت او را مايه احياى آثار دين دانسته «اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَيَّدْتَ دِينَكَ فِي كُلِّ أَوَان بِإِمَام أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِكَ، ... وَ اجْعَلْنَا لَهُ سَامِعِينَ مُطِيعِينَ»، افزوده اند:

«آن حضرت نيز مانند امام حسين(عليه السلام) تولّد خود را در دوران حاكميت اسلام و رخت بربستن جاهليت را نعمت مشكور مى داند؛ زيرا حكومت اسلامى يكى از پاك ترين ميوه هاى شجره طيّبه دين الهى است كه مايه حفظ دين و تباه نشدن حق مى گردد و حاكم دينى مجرى احكام اوست. بنابراين، به دنيا آمدن و همچنين زندگى كردن در سايه نظام اسلامى نعمتى است كه شكر آن لازم است، چنان كه زوال جاهليت و ظلم كه ظهور قهر الهى است، شكر گزارى مى طلبد. { فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ}⁽¹⁾

امام حسين(عليه السلام) با اشاره به همين نعمت، شكر مى كند كه درحاكميت كفر و رواج بت پرستى به دنيا نيامد؛
 زيرا گر چه با نورانيت غيبى حق را مى ديد، اما توان زنده كردن حق و احياى جامعه بر محور حق را نداشت. حتى اگر زمانى به دنيا مى آمد كه عمرش در عصر معاويه به پايان مى رسيد، باز هم آن توفيق بزرگ نصيبش نمى شد.

چون معاويه با مكر خويش از پيدايش حماسه جاويد عاشورا مى توانست جلوگيرى كند و حسين بن على(عليهما السلام) را مانند برادرش مسموم سازد و زمام قدرت را به دست گيرد، اما خامى و ناپختگىِ خمّارى همانند يزيد، زمينه ايثار و نثار را براى امام حسين(عليه السلام) فراهم ساخت تا احياگر نظام اسلامى باشد.»