|
ساز وکارهای تربیت دینی
نسل منتظر از دیدگاه امام رضا علیه السلام
تربیت نسل،
یک مسأله بسیار حساس و مهم است که در اسلام به آن اهمیت زیادی داده شده
است. نکته اساسی‌ای که در آموزه‌های رضوی به چشم می‌خورد، تربیت دینی
است. امام رضا علیه السلام درباره‌ی اهمیت آموختن تعالیم دینی برای
جوانان می‌فرماید:
لَوْ وَجَدْتُ شَابّاً مِنْ شُبَّانِ الشِّیعَةِ لَا یتَفَقَّهُ
لَضَرَبْتُهُ عِشْرُینَ سَوْطا؛ (مجلسی، بی‌تا: ج75، ص346)
اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش دین نباشد،
[برای تنبیه او] بیست تازیانه بر او خواهم زد.
این روایت، نشان می‌دهد که هر فردی از مسلمانان باید با آموزه‌های دینی
آشنا باشد؛ یا به روش اجتهادی یا تقلیدى. در غیر این صورت، اهل‌بیت، او
را ملامت می‌کنند.
در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی نسل منتظر را که امام علیه
السلام بر آن تأکید دارد، به دو بخش تقسیم می‌کنیم؛ یکی سازوکارهای
تربیتی که باید در خانواده انجام گیرد و دیگری سازوکارهایی که باید در
حوزه جامعه صورت گیرد. البته این تقسیم بندی، دلیل بر آن نیست که در یک
مورد، فقط خانواده نقش دارد و دیگری تنها جامعه؛ بلکه جامعه و خانواده
در تمام موارد مشترکند؛ اما گاهی در یک مورد، نقش خانواده، نقش اصلی
است و به همین جهت آن را در حوزه خانواده ذکر کرده‌ایم.
تربیت نسل منتظر و
سازوکارهای آن در حوزه خانواده
1. توجه به نقش خانواده
در باره‌ی
نقش خانواده، باید به دو مرحله اشاره کرد که در تربیت نسل منتظر، نقش
اساسی در بر دارد؛ یکی از این مراحل، نقش خانواده در تربیت دینی فرزند
پیش از تولد او است که می‌توان از برخی مواردآن، با عنوان عامل زیست
شناختی و وراثتی یاد کرد. نقش وراثت و انتقال خلق و خو‌های پدر و مادر
به فرزندان بر کسی پوشیده نیست. وراثت با وجود اختیار فرزندان، زمینه و
بستر مناسبی برای پذیرش و حرکت فرزندان به سوی مسیر خاص را فراهم
می‌آورد. از مواردی که امام رضا علیه السلام بر آن تأکید می‌فرماید،
اخلاق نیک پدر و مادر است. حسین بن بشار واسطى به حضرت رضا علیه السلام
نامه اى نوشت که یکى از بستگانم درخواست وصلت با من دارد؛ ولى بداخلاق
است. حضرت در جواب فرمود: «اگر اخلاقش بد است، با او ازدواج نکن».
(فلسفی، 1368: ج1، ص176)
در حدیثی دیگر حضرت رضا علیه السلام از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه
السلام روایت کرده است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
لا تسترضعوا الحمقاء و لا العمشاء فان اللبن یعدى؛ (عطاردی، 1406:ج 2،
ص278)
زنان احمق و کم‌بین را براى شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید؛ چرا
که شیر زن [در بچه] اثر می‌گذارد.
تأثیر وراثت، به معنای اختیار نداشتن انسان نیست؛ بلکه بیان روند طبیعی
انتقال صفات از اصل به فرع است. در حقیقت، سعادت، شقاوت، کفر، ایمان و…
در کودک، حالت تعلیقی دارد که چون در محیط مساعد قرار گیرد، به فعلیت
می‌رسد. به بیان دیگر، نقش وراثت، آن است که زمینه‌های سرشتی را قوی‌تر
می‌کند و ضریب امکان تحقق آن‌ها را در شرایط محیطی مناسب، افزایش
می‌دهد.
پس اگر انسان در انتخاب همسر دقت کند و عوامل دینی و اخلاقی را در
اولویت قرار دهد، بستری فراهم می‌آورد تا در آینده بتواند به آسانی
محبت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را به فرزند خود انتقال
دهد.
پس از انتخاب همسر شایسته، در طلیعه ازدواج باید مهم‌ترین هدف ازدواج
که همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد. باید یاد خداوند
متعال میهمان قلب‌های پاک زن و مرد باشد و آن‌ها، ضمن رعایت سایر آداب
نکاح، از خداوند فرزند سالم و صالح بخواهند. در کتاب شریف فقه الرضا،
در باره‌ی نخستین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است:
هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی اش را بگیر؛ او را به طرف
قبله بنشان و بگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته ام و با میثاق تو بر
خود حلال کرده ام؛ پروردگارا! از او فرزند بابرکت و سالم روزی ام کن و
شیطان را در نطفه شریک مساز و سهمی برای او قرار مده». (امام رضا،
1406:ص 54)
در تربیت پیش از تولد کودک، به مرحله انعقاد نطفه نیز باید توجه داشت.
بر اساس آموزه‌های دینی، یکی از مراحلی که در شکل گیری شخصیت دینی و
مهدی باور فرزندان مؤثر است، مرحله انعقاد نطفه است. اعمال و رفتار
والدین در برخوردهای تربیتی و مذهبی سهم عظیمی را در این امر ایفا
می‌کند. خاصه اینکه شرع، دستور‌های زیادی برای این مرحله صادر کرده است
که توجه به آن‌ها گامی مؤثر برای تربیت نسل منتظر می‌باشد. تجربه نشان
می‌دهد خواندن دعاهایی که تقویت کننده ارتباط با امامان معصوم علیهم
السلام است، در تربیت نسل مهدی باور مؤثر است.
در سوره‌ی قصص که به نقل ماجراهای قوم بنی‌اسراییل و حضرت موسی پرداخته
است، خداوند تکوّن شخصیت موسی علیه السلام و رشد او را کنار سه زن مؤمن
فوق العاده (مادر و خواهر آن حضرت و همسر فرعون) نشان می‌دهد که این سه
زن می‌توانند الگوی زنان عصر انتظار باشند. مسلماً اگر زنان بخواهند در
عصر انتظار، فرزندانی مطهّر تربیت کنند، باید ویژگی‌های فوق العاده‌ای
داشته باشند؛ مثلاً مادر حضرت موسی ظرفیت دریافت وحی داشته است؛ (هر
چند این وحی در حدّ انبیا نبوده)
خداوند به مادر موسی نبوت فرزندش را چنین نوید می‌دهد:
«وَأَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ
عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی
إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ»؛
(قصص:7).
نوید نبوت مانند مقام‌های دنیایی نیست؛ بلکه پیام یک مجموعه مسؤولیت و
تکلیف است. آن هم حضرت موسی که قرار بوده با سه قدرت نظامی، سیاسی و
اقتصادی فرعون، هامان و قارون مبارزه کند. این زن باید خود بانویی
لطیف، عابد، عارف، سیاسی و با درک نظامی باشد که خداوند به او چنین
نوید و جایزه‌ای می‌دهد وگرنه اگر ظرفیت هریک از این‌ها را نمی‌داشت،
بی‌تردید، برابر این بشارت، موضع می‌گرفت.
مرحله دوم نقش خانواده در تربیت دینی کودک، مرحله پس از تولد است. در
این مرحله نیز به کارگیری اصول تربیتی، نقشی اساسی را در تربیت فرزند
ایفا می‌کند؛ اما عواملی نیز هستند که احادیث سفارش می‌کنند آن‌ها را
در تربیت فرزند رعایت کنیم؛ یکی از این موارد، لقمه حلال است. خوردن و
آشامیدن، شرط حیات انسان و امری است که امر و نهی نمی‌پذیرد؛ اما
اینکه انسان چه چیزی را بخورد و چه چیزی را نخورد، مهم است. دین
اسلام، برای این مسأله اهمیت فراوان قائل شده است و آیات و روایات
فراوانی در این زمینه وجود دارد: «فَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ
حَلالاً طَیِّبًا»؛
پدر و مادر باید بدانند که لقمه، حتی در دوران جنینی بر ایمان و اعتقاد
کودک اثر دارد. علاوه بر اینکه امام رضا علیه السلام به حلال بودن لقمه
تأکید دارد، در سخنان گهربار حضرتش مواردی دیده می‌شود که برخی مواد
غذایی را برای زنان باردار توصیه می‌فرماید. آن حضرت در این باره
می‌فرماید:
به زنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم، پسر دارند، هوشمند و
دلیر گردد و اگر دختر باشد، خوش خلق و زیبا گردد و…. (کمره ای،
1351ش:ج10، ص217)
2. تحکیم خانواده
در پرورش
یک نسل منتظر، خانواده از جایگاه والایی برخوردار است. اگر بنا باشد
مردم به حال خود رها شوند و هر کس به دنبال خواسته‌ها و هوس‌های خود
برود، اجتماع به صورت ناموزون و ناهماهنگ درمی آید و هرج و مرج و
بی‌بند و باری بر آن، حاکم خواهد شد؛ چون اجتماع، وابسته به خانواده و
تربیت خانواده است. از آن جا که اصلاح جامعه، به اصلاح فرد وابسته است،
تا فرد، اصلاح نشود، جامعه هم اصلاح نمی‌شود و در این اصلاح، نقش
خانواده و زن، اهمیت بسزایی دارد. به طور کلی، اجتماع، همان خصوصیاتی
را به خود می‌گیرد که افراد آن دارند و وقتی محیط، سالم می‌شود که
افراد آن جامعه، مردمانی پرهیزگار باشند و پیوسته در راه اصلاح قدم
بردارند. این حرکت تربیتی و اخلاقی در جامعه، نشانگر وجود زنان و
مادرانی است که مردانی باایمان و باتقوا را در خانواده و در دامان پر
مهر خود پرورش می‌دهند.
زن و شوهر در روابط عاطفی با یک دیگر باید این بیان گُهربار امام رضا
علیه السلام را در نظر گیرند که:
اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر
شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی کند و چون به اقتداری
می‌رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی گیرد. (فضل الله، 1380: ص236)
امام رضا علیه السلام در سیره عملی خویش در راستای تقویت عواطف و تکریم
شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران این گونه بود. ابراهیم بن عباس
می‌گوید:
هرگز شخصیتی برتر از امام رضا علیه السلام ندیدم. هرگز پای خویش را
مقابل همنشین خویش، دراز نمی کرد و پیش از او تکیه نمی داد. به
خدمتگزاران دشنام نمی گفت، صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با
غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست. (اربلی، 1421.ق: ج2،
ص247)
3. خودسازی زنان در جایگاه
مادران اجتماع
افرادی که
می‌خواهند در جامعه منتظران، مثمر ثمر باشند و دیگران را در راستای
اهداف جامعه منتظر بسازند، ابتدا باید خودساخته و مزین به شاخصه‌های
نیکو باشند. مسأله خودسازی برای همه مهم است؛ اما برای زنان از اهمیت
بیشتری برخوردار است؛ زیرا نقش اصلی در تربیت نسل منتظر را زنان ایفا
می‌کنند. زنان هستند که وظیفه اصلی آنان دیگرسازی است. اگر زنی خود به
اخلاق مهدوی مزیّن باشد، می‌تواند بدون هزینه‌ای نسلی منتظر تحویل دهد.
اهمیت نقش زنان در این باره به این دلیل است که مردان بیشتر تک
مسؤولیتی هستند؛ یعنی تنها به ساختن خویش می‌پردازند؛ ولی زنان علاوه
بر خودسازی به دگرسازی نیز می‌پردازند که همان پرورش فرزندان و نسل
منتظر باشد. امام رضا7 با توجه به این مسؤولیت عظیم مادران، سفارش اکید
داشت که با زنانی شایسته ازدواج کنند. آن حضرت می‌فرماید: ما أفاد عبد
فائدة خیرا من زوجة صالحة إذا رآها سرّته و إذا غاب عنها حفظته فی
نفسها و ماله؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص256). از آنچه گفته شد، نتیجه
می‌گیریم که مادر، اولین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. در جامعه‌ای
که شاخصه‌های منتظر بودن در مادر نباشد، تربیت نسلی منتظر محال است؛
لذا برای تربیت نسلی منتظر بر ما است که به تربیت اخلاقی مادران توجه
کنیم. البته تربیت ایمانی و عبادی مادران هم در تربیت نسل منتظر اثر
دارد؛ اما اخلاق مادر چون عملا به کودک نشان داده می‌شود، اثر بارزتری
دارد.
4. باور و ایمان والدین
برای تربیتی هدفمند
آنچه در
فرآیند تربیت نسل منتظر، مهم است، این است که والدین باور داشته که در
جامعه اسلامی مهدی باور، باید برای فرزند به تربیتی هدفمند توجه کرد.
حضرت زکریا افق دیدش این نبود که فرزندی داشته باشد تا فلان رتبه مادی
و دنیایی را به دست بیاورد؛ بلکه او به تربیتی هدفمند می‌اندیشید. حضرت
زکریا می‌گوید: خدایا! به من فرزندی عطا کن که وارث علم یعقوب شود و
عالمی دینی شود که بتواند علمش را به دیگران منتقل کند؛ نه اینکه صرفاً
یک شهروند خوب و سالم باشد. خداوند متعال می‌فرماید:
«هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِن
لَّدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاء» (آل
عمران:38)
حضرت یحیا، فرزند دوره کهنسالی یک پیرمرد و پیرزن بوده؛ ولی با این
حال، خداوند، او را به مقام یاوری پیامبر اولوالعزم زمان خویش نایل
کرد. آن بزرگوار به سبب ممانعت از انجام فعل حرام، به دست «هیرودس
پادشاه» به طرز فجیعی به شهادت رسید؛ ولی الآن با گذشت حدود دو هزار
سال همچنان نام و مقبره اش پابرجا است. وقتی یکی از شاخصه‌های نسل مهدی
باور از نگاه امام رضا علیه السلام اندیشیدن به آینده است، این تفکر،
تربیت را نیز هدفمند می‌سازد.
5. به کار گیری اصول
تربیتی
در باره‌ی
اصول تربیتی، می‌توان به نکاتی اشاره کرد؛ از جمله سلامت نفس مربی.
کسانی که در مصدر و بستر تربیت قرار می‌گیرند، باید ابتدا به تربیت خود
بپردازند. یک انسان تربیت شده، قادر خواهد بود درجایگاه مربی، نقش خود
را به خوبی ایفا کند. در بیماری‌های ویروسی و واگیردار، معمولاً شخصی
را که به بیماری مبتلا می‌باشد، از استفاده مشترک از وسایل، منع
می‌کنند؛ زیرا انتقال میکروب، باعث بیمار شدن افرادی است که در آن محیط
زندگی می‌کنند. در خانواده‌ای که پدری عصبانی، پرخاشگر، بدزبان یا
مادری مضطرب، وسواسی و افسرده وجود دارد، مسلماً در روحیه فرزندان اثر
منفی می‌گذارد.
از دیگر اصول، توجه به تفاوت‌های فردی است؛ یکی از اصولی که مربی باید
در تربیت، به آن، توجه کند، اصل تفاوت‌های فردی است. در قرآن کریم،
آیاتی وجود دارند که تفاوت‌ها و برتری بین افراد را تشریح می‌کند.
تفاوت‌ها در خلقت و در عمل و در محیط‌های گوناگون وجود دارد، و شکی
نیست که این تفاوت‌های بین افراد، ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین
تفاوت است که آنان و اجتماع را به سوی تکامل مستمر سوق می‌دهد؛ به طوری
که اگر بشر مانند زنبور عسل، یکنواخت خلق شده بود، حسّ ترقی طلبی و
بلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نداشت. گاهی در بعضی از خانواده‌ها
به مواردی برمی خوریم که بعضی از پدران و مادران به امید داشتن
فرزندانی متدین، بدون اینکه ظرفیت روحی و توانایی فرزندشان را در نظر
بگیرند، اعمالی را بر آن‌ها تحمیل می‌کنند و با این روش نادرست، حالت
دلسردی و بدبینی به مسائل معنوی در فرزندان ایجاد می‌کنند و اشکالات
گوناگون تربیتی را هم به بار می‌آورند. امام رضا علیه السلام
می‌فرماید:
حدّث الناس بما یعرفون، و اترکهم ممّا لایعرفون. (عطاردی، 1406: ج2،
ص456)
اى یونس با مردم طبق فهم و دانش آن‌ها سخن بگو، و از آنچه درک نمی‌کنند
دست بکش.
6. تشویق جوانان به ازدواج
در
جامعه‌ای که سن ازدواج بالا می‌رود و جوانان تمایلی به ازدواج نشان نمی
دهند، فساد اخلاقی روز به روز بیشتر می‌شود؛ به علاوه، شور و نشاط
جوانی برای تربیت فرزند در سنین پایین تر، بیشتر است. باید مشکلات
ازدواج جوانان امروزی را که بیشتر مسائل دست و پا گیر و ساختگی خودمان
است، از سر راه برداشت. 20 تا 25 سالگی، سنی است که اوج نشاط و شادابی
است و اگر جوانان جامعه در این سن ازدواج کنند، این نشاط و فعالیت، صرف
تربیت فرزند می‌شود؛ در نتیجه نسلی که اینان پرورش می‌دهند، بسیار به
معیارها و شاخص‌های نسل منتظر، نزدیک است. در مقابل، جامعه‌ای که
جوانان در فاصله سنی بین 30 تا 40 ازدواج می‌کنند، و نشاط و فعالیت
جوانی شان صرف تفریحات ناسالم و گناه شده است، پدر و مادری که به
تفریحات ناسالم دوران جوانی عادت کرده‌اند، آیا می‌توانند نسل منتظری
را تربیت نمایند؟ از امام رضا علیه السلام نقل شده است:
جاء رجل إلى أبی جعفر علیه السلام، فقال أبی: «هل لک من زوجة؟» قال:
«لا» قال: «ما أحبّ أن لی الدّنیا و ما فیها و أنى أبیت لیلة لیس لی
زوجة» ثمّ قال أبی علیه السلام: «رکعتین یصلّیهما رجل متزوّج أفضل من
رجل یقوم لیله و یصوم نهاره أعزب. (عطاردی، 1406: ج2، ص256)
مردى خدمت حضرت باقر علیه السلام آمد. امام به او فرمود: «آیا همسر
دارى؟» گفت: «ندارم». فرمود: «من دوست ندارم شبى زن نداشته باشم؛ در
صورتى که همه دنیا مال من باشد». سپس حضرت فرمود: پدرم مى فرمود: «دو
رکعت نمازى که مرد متأهل می‌خواند بهتر از مجردی است که روزها را روزه
داشته باشد و شب‌ها را به عبادت بگذراند».
در محیط خانواده، پدران و مادران باید فرهنگ صحیح ازدواج و همسرداری را
به جوانان بیاموزند، تا شاهد تربیت نسلی منتظر باشیم.
فهرست منابع
قرآن کریم.
1. ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، بیروت، موسسه
الاعلمی للمطبوعات، 1426ق.
2. ـــــــــــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، تهران،
اسلامیه، چ2، 1395.ش.
3. ــــــــــــــــــــــــــ، معانی الاخبار، قم، جامعه
مدرسین، 1403ق.
4. ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن فارس، مُعْجَمُ مقاییس
اللُّغَة، بیروت، دار إحیاء التراث العَرَبی، 2001م.
5. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة، قم، انتشارات الشّریف
الرّضی، 1421ق.
6. امام رضا، علی بن موسی، الفقه یا فقه الرضا، تحقیق مؤسسه آل
البیت، مشهد، انتشارات المؤتمر العالمی للامام الرضا، 1406 ق.
7. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،
1406ق.
8. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة، بیروت، دار العلم
للملایین، چ4، 1407ق.
9. خواجه طوسی، نصیر الدین، اخلاق ناصری، تهران، خوارزمی، بی تا.
10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تهران، مرتضوی، 1332ش.
11. زبیدی، مرتضی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 4141ق.
12. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1386ش.
13. شیخ مفید، الإرشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
14. عطاردی، عزیز الله، مسند الامام رضا علیه السلام، مشهد، آستان
قدس، 1406ق.
15. غزالی، ابوحامد، احیاء العلوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،
چ3، 1372ش.
16. فضل الله، محمد جواد، تحلیلی از زندگی امام رضا علیه السلام،
ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس
رضوی، 1380ش.
17. فلسفی، محمد تقی، روایات تربیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
1368ش.
18. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، مکتبه لبنان،
1987م.
19. قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق
20. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، نور، 1362ش.
21. کمره ای، محمد باقر، آسمان و جهان، تهران، اسلامیه، 1351ش.
22. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالمعارف للمطبوعات،
1421ق.
23. مصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی،
1416ق.
24. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1373ش.
|
