مشاوره كردن با ديگران نشانه حسن خلق است و بى اعتنايى به نظر ديگران نشانه استبداد راى و استبداد راى ، نشانه سوءخلق است ؛ اين يك احتمال است .
احتمال دوم اين كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام مامور به انجام مشاوره شدند تا نوعى آموزش عملى به امت باشد. آنها هم بايد با زيردستان خود چنين كنند تا اين كار در جامعه مسلمانان به صورت يك سنت درآيد. نبايد اصحاب قدرت و حاكميت ، هرچه به ذهن و فكرشان مى آيد انجام دهند.
احتمال سوم اين كه با عنايت به احاطه اى كه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام به حقايق عالم دارند، مشاوره نوعى تمايز بين دوست و غيردوست است . نظر و راى مشاور نشان مى دهد كه او دوست است يا دشمن .
احمتال چهارم اين كه اساسا با مشاوره ، افراد خوش فكر، از افراد عليل و ناتوان متمايز مى شوند. اگر مشاور داراى نظر صائب و دقيقى باشد، ديگران هم او را به عنوان انسان خوش فكر و نيرومند در انديشه خواهند شناخت . در صورت مشاوره زمينه ظهور و بروز چنين شناختى پيدا مى شود، ولى در جوامعى كه استبداد حاكم است ، صاحبان انديشه ، زمينه بروز و رشد پيدا نمى كنند؛ و در صورت وجود چنين افرادى ، شناسايى آنها ممكن نخواهد
احتمال پنجم اين كه مى توانيم بگوييم دستور به مشاوره ، مربوط به امورى است كه از جانب خدا فرمانى درباره آنها صادر نشده است . اگر در امرى وحى شده باشد و يا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم براساس احاطه و سلامت فكر و انديشه اش كه از هواهاى نفسانى پاك است به چيزى عزم پيدا كرد، ديگران حق اظهارنظر ندارند⁽⁵⁶⁴⁾.
((اگر پيغمبر از ناحيه خدا و يا خود نسبت به امرى حكم صادر كرد، ديگر هيچ مومنى در مقابل آن حق اظهارنظر ندارد و اگر كسى نافرمانى كند، گمراه است )).
معنى عبارت آن است كه مشاوره در جايى معنا پيدا مى كند كه غرض ‍ دستيابى به امر مجهولى باشد.
بر اين اساس ، گفته بعضى كه در تفسير آيه و شاوِرهم فى الامرِ⁽⁵⁶⁵⁾. راه افراط پيموده اند و گفته اند كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم بعد از مشاوره بايد ترتيب اثر عملى بدهد، نظر دقيقى نيست ؛ چرا كه در مقابل حكم خدا و رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم كسى نبايد نظر ديگرى داشته باشد. اشكال ديگر اين كه اصلا اين تفسير از آيه باعث مى شود شخصيت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام از يك فرد عادى هم پايين تر فرض شود. خداوند در قرآن مى فرمايد:
فاذا عَزَمتَ فَتوَكَّل على اللهِ⁽⁵⁶⁶⁾.
((وقتى تصميم گرفتى ، بر خدا توكل كن و كار را انجام بده )).

41 - حق مشاور

و امَّا حقّ المشيرِ اليكَ فلا تَتَّهمهُ بما يوقِفكَ عليه مِن رَاءيه اذا اءَشارَ عليكَ فانَّما هىَ الآراءُ و تَصَرُّفُ النَّاس فيها واختِلافُهم فكُن عليه فى رَاءيه بالخِيارِ اذا اتَّهَمتَ رَاءيه فاءَمَّا تُهَمَتُه فلا تَجورُ لكَ اذا كان عندك ممَّن يَستَحقُّ المُشاورَةَ و لا تَدَع شُكرَه على ما بَدا لكَ مِن اءِشخاصِ رَاءيه و حُسنِ مشُورتِهِ فاذا وافقَكَ حَمِدتَ اللهَ و قَبِلتَ ذلكَ مِن اءَخيكَ بالشُّكرِ و الاءِرصادِ بالمُكافَاءَةِ فى مثلها فَزَعَ اليكَ و لا قوَّةَ الا باللهِ
((اما حق كسى كه از او مشورت مى خواهى (مشاور) اين است كه اگر برخلاف ميل و نظر داد، او را متهم نكنى ؛ زيرا مردم در آرا و نظرهايشان يكسان نيستند. ولى اگر به راى او بدبينى ؛ مختارى كه گفته او را عمل نكنى . اما متهم نمودن او به اين كه صلاحيت مشاوره نداشته است ، صحيح نيست . تو وظيفه دارى در قبال مشورت ، وى را سپاس گويى و اگر نظرش مطابق ميل تو بود خداى را شكر نموده ، از او بپذيرى و همواره منتظر باشى تا او را به هنگام نياز پاداش دهى ))
اين سخنان امام سجاد عليه السلام كتيبه بزرگ تربيتى است و شايسته انديشه هايى است كه به دور از غوغاى سياست و فريب دنيا به همه ظرافت هاى خلقت انسان و لغزش گاه هاى او احاطه دارند.
حضرت در اين حق مى فرمايند: اگر انسان كسى را براى مشاوره صالح دانست و با او مشورت كرد، اما برخلاف ميل او نظر داد، نبايد در فكر و ذهن خود، او را از اعتبار ساقط كند، كه خطا كرده است .

پرهيز از سوءظن در مشاوره
اساس سوءظن و ديگران را در معرض اتهام قرار دادن ، از گناهان غيرقابل بخشش و از لغزش هاى بسيار زشت اخلاقى است . در سوره مباركه حجرات كه مسائل دقيق اخلاقى در آن مطرح شده است ، مى فرمايند:
يا اءَيُّها الَّذينَ آمنوا اجتَنِبوا كثيرا منَ الظَّنِّ انَّ بعضَ الظَّن اثم ⁽⁵⁶⁷⁾.
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد؛ چرا كه بعضى از گمان ها گناه است )).
اين آيه با انسان ها به ويژه مؤ منان تنبه مى دهد، كه شرط ايمان آن است كه از گمان بد بپرهيزيد.
تعريف ظن و گمان
در لغت به چيزى ظن مى گويند كه بر طرف ديگر رجحان و برترى داشته باشد⁽⁵⁶⁸⁾. در اصطلاح ، يعنى انسان با حدس و گمان ، مسائلى را به فرد ديگ
رى منتسب بداند. همچنين ظن در آيات قرآن كريم نيز مورد نهى قرار گرفته است .
البته گمان و ظن دو نوع است : يكى ، حسن ظن است ، ديگرى سوءظن . آنچه مورد نهى واقع شده ، سوءظن و بدگمانى نسبت به ديگران است . بدبينى به همه چيز و همه كس يك بيمارى روانى است كه در آيه شريفه كه ذكر شد، انسان را از ابتلا به آن برحذر مى دارد. در روايتى كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است ، حضرت مى فرمايند:
مَن اءَساءَ باءَخيه الظنَّ فقد اءَساءَ بربِّه ⁽⁵⁶⁹⁾.
((كسى كه به برادر مومنش سوءظن داشته باشد، به خدايش بدگمان شده است )).
حرمت و جايگاه مومن آنقدر مهم است كه سوءظن به او سوءظن به خدا است و واضح است كه ضرر و خسران بدگمانى به خدا، بسيار زياد است .
چون درباره اين بيمارى روحى در مباحث قبل به قدر كافى تامل نكرديم سعى مى كنيم در اين حق ، كمى بيشتر به تحقيق بپردازيم . امام صادق عليه السلام از جدشان اميرالمؤ منين عليه السلام نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
ضَع اءَمرَ اءَخيكَ على اءَحسنِه حتَّى ياءتيَكَ ما يَغلِبكَ منهُ و لا تَظُنَّنَّ بِكَلمة خَرَجَت مِن اءَخيكَ سوءا و اءَنتَ تَجدُ لها فى الخَيرِ مَحملا⁽⁵⁷⁰⁾.
((هرچه در برادر مسلمانت ديدى آن را به خوبى و نيكى تعبير كن تا جايى كه اين گمان غلبه كند و به يقين تبديل شود و نياز به توجيه و تاويل نداشته باشد. حتى اگر در كلام ، كلمه زشتى از دهان او خارج شد، مادامى كه قابل توجيه و تاويل به خير و خوبى است ، بدان گمان بد مبر)).
در فقه قاعده اى داريم به نام ((اصالة الصحة )) يا حمل بر صحت ؛ يعنى تا آنجا كه امكان دارد، هيچ چيزى را نبايد حمل بر بدى و سوء كرد. سوءظن و بدگمانى بيمارى است ؛ مانند ساير بيمارى هاى روحى كه قبل از آن كه ديگران را آزاد بدهد، بيمار را مى آزارد. كسى كه به اين بيمارى دچار است ، خود بيشتر از ديگران در رنج و عذاب است . طبيعتا اين افراد مى توانند جامعه را هم آلوده كنند.
جالب اين است اگر در آيه كريمه سوره حجرات دقت كنيم ، مى بينيم منشا همه بيمارى هايى كه در اين آيه ذكر شده ، سوءظن است .
يا اءَيُّها الَّذينَ آمنوا اجتَنِبوا كثيرا منَ الظَّنِّ انَّ بعضَ الظَّن اثم و لا تَجَسَّسوا و لا يَغتَب بعضكم بعضا⁽⁵⁷¹⁾.
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد؛ چرا كه بعضى از گمان ها گناه است . هرگز در كار ديگران تجسس نكنيد و هيچ يك از شما از ديگرى غيبت نكند)).
در اين آيه ، اول از سوءظن و گمان زدن نهى شده ؛ سپس از تجسس و جاسوسى ، و در آخر از غيبت . به نظر مى رسد اين دو بيمارى اخير؛ يعنى تجسس در كار ديگران و يا بيمارى بدگويى از ديگران ، معلول همان سوءظن است . دليل آن مى تواند تقديم اجتناب از ظن بر آن دو بيمارى در جمله ان بعض الظَّن اثم ⁽⁵⁷²⁾. باشد.
انسان هايى كه به بيمارى سوءظن مبتلا هستند، گرفتار بيمارى تجسس نيز مى شوند؛ چرا كه اگر انسان به ديگران سوءظن نداشته باشد، دليلى ندارد كه در كار آنها دخالت و جاسوسى يا پشت سر آنها بدگويى كند در روايات تصريح شده است كه :
مَن كثُرَت رَيبَتُه كَثُرَت غيبتُه ⁽⁵⁷³⁾.
((هر كه ترديد او زياد شد، غيبت كردنش زياد مى شود)).
كسى كه گمان و ترديد او زياد باشد آدم بدگمانى مى شود، چنين انسانى مى خواهد با غيبت اين بيمارى را علاج كند و اين حالت روحى را التيام بخشد.

سوءظن و پيامدهاى آن
بسيارى از اين بيماريهاى اخلاقى كه مولود سوءظن است ، با مردانگى و جوانمردى سازگار نيست .
مُجانبَةُ الرَّيبِ مِن اءَحسَنِ الفُتُوَّةِ⁽⁵⁷⁴⁾.
((پرهيز از بدگمانى ، از بهترين مصاديق مردانگى است )).
سخن گفتن در غياب انسانى كه حضور ندارد، مثل اين است كه انسان قدرتمندى ، طفل صغير و ناتوانى را مورد ضرب و جرح قرار دهد. چطور مى توانيم اين كار را خلاف فتوت و مردانگى ندانيم ؟ غيبت نيز چنين حالتى دارد. مثال مذكور چون امرى ملموس و مصداق عينى است ، آن را نوعى ظلم و ناجوانمردى مى دانيم ؛ اما غيبت چون ملموس و عينى نيست ، زشتى آن را درنمى يابيم . بدتر از آن تهمت زدن است ، كه اين بيمارى نيز مولود سوءظن است . به راستى چه ناجوانمردى و ظلمى بالاتر و بدتر از تهمت زدن ؟ در روايتى از اميرالمؤ منين عليه السلام وارد شده است كه مى فرمايند:
الرَّيبةُ توجِبُ الظِنَّةَ⁽⁵⁷⁵⁾.
((بدگمانى موجب تهمت زدن به افراد مى شود)).
1 - بدبينى و سوءنيت
يكى ديگر از بيمارى هايى كه علت آن سوءظن است ، بدبينى و سوءنيت درباره ديگران است ؛ يعنى كسى نسبت به ديگران انديشه و نيت بد داشته باشد. اين رذيله اخلاقى معارض با تعاليم ناب اسلام است ؛ زيرا دين همواره سفارش مى كند كه نسبت به ديگران حتى انديشه و نيت بد نيز نداشته باشيد.
انَّ الله سُبحانهُ يُحبُّ اءن تكونَ نيَّةُ الانسانِ للناس جَميلة ⁽⁵⁷⁶⁾.
((خداى سبحان دوست دارد كه نيت افراد نسبت به ديگران زيبا باشد)).
انسان بايد براى ديگران هميشه خير و خوبى بخواهد و در فكر، انديشه و درونش براى ديگران آرامش ، آسايش و خوشى آرزو كند. از اين رو همواره به مومن سفارش شده است كه در حق ديگر مؤ منان دعا كند.
كسانى كه به بيمارى سوءظن مبتلا مى شوند، در دل خود براى ديگران نيت سوء مى پرورند. حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
مَن حَسُنَت ظنُّه حَسُنَت نيَّتُه ⁽⁵⁷⁷⁾.
((كسى كه گمانش را در مورد افراد، نيكو كند نيتش هم در مورد ديگران خير خواهد بود)).
وقتى انسان نسبت به كسى سوءظن نداشته باشد و ديگران را خوب ببيند؛ طبيعتا براى او دعا و آرزوى خير مى كند، اما اگر به آنها بدگمان باشد، از آنها متنفر مى شود. وقتى بذر نفرت و عداوت در دلش كاشته شد، طبعا براى آنها آرزوهاى نامطلوب خواهد كرد.
2 - اضطراب روانى
بيمارى ديگرى كه منشا آن سوءظن و واقعا آزاردهند است ، اضطراب روحى و عدم آرامش است .
امروز در جوامع اسلامى و حتى كشور ما، يكى از مشكلات حاد اجتماعى ، بيمارى روحى است كه از آن به استرس و فشارهاى روانى تعبير مى كنند. گاهى اين فشارهاى روحى و اضطراب ها فراگير شده و علاوه بر محيط خارج از خانه به محيط خانه نيز سرايت مى كند. مرد كه به خانه مى آيد، چنان از اضطراب و عدم اعتدال رنج مى برد كه همه اهل خانه را آزار مى دهد.
بسيارى از افراد اجتماع ، گرفتار اين ناراحتى هاى روانى هستند و بيمارى هايى مانند پريشانى و اضطراب دارند كه موجب و موجد بسيارى از بيمارى ها و عوارض ديگر است .
بيمارى هاى روانى مى توان دمعلول بسيارى از علل ، مثل مسائل اقتصادى ، مشكلات زندگى و يا معضلات فرهنگى باشد. ولى يكى از عوامل مهم آن سوءظن و بدگمانى است كه باعث اضطراب و پريشانى است . اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
مَن لَم يُحسِن ظَنَّه استَوحَشَ مِن كلِّ اءحَد⁽⁵⁷⁸⁾.
((كسى كه گمانش را اصلاح نكند، از هر كسى وحشت خواهد داشت )).
حضرت در جاى ديگرى مى فرمايند:
حُسنُ الظّنِّ راحةُ القلبِ و سلامةُ الدّينِ⁽⁵⁷⁹⁾.
((حسن ظن ، موجب راحتى فكر و سلامت دين است )).
اين كه انسان بدگمان نباشد، موجب آرامش دل مى شود؛ در نتيجه روح او، آرامش پيدا مى كندو طبعا اضطرابى بر روح و روان او حاكم نخواهد شد.
روح پاكيزه و حساس انسان ، درست مثل آيينه روشنى است كه با غبارى اندك تيره مى شود. اين روح ، بسيار حساس است و اگر بيمارى سوءظن متوجه آن شود، به يقين اضطراب نيز بر او حاكم مى شود و اعتدال ، آرامش ‍ و طمانينه او را بر هم مى زند. امام عليه السلام در بيان روح افزاى خويش ‍ حسن ظن را باعث سلامت دين مى دانند؛ يعنى سلامت دين در گرو حسن ظن است .

عوامل پيدايش سوءظن
بايد ديد منشا پيدايش اين بيمارى چيست ؟ به چه صورت و چرا دامنگير آدمى مى شود؟ ابتدا بايد بگوييم مشكل بتوان علت قطعى و روشنى براى اين گونه بيماريها پيدا و بيان كرد. حتى بعضى از علماى علم اخلاق گفته اند كه پيدايش سوءظن اختيارى نيست و از قدرت انسان خارج است . ولى آن طور كه از معارف ما و سخنان اهل بيت عليهم السلام استفاده مى شود، خلاف اين است . سوءظن مانند ويروس مسرى است كه از جاى ديگر به انسان سرايت مى كند. بهترين راه درمان بيماريهاى مسرى و واگيردار، پيشگيرى است . اولا انسان بايد در محيط آلوده به اين بيمارى قرار نگيرد. ثانيا آن طور كه امروزه متداول است ، خود را در مقابل ابتلا به اين بيمارى مصونيت ببخشد و به اصطلاح واكسينه كند.
بسيارى از بيماريهاى واگيردار به صورت اجتناب ناپذيرى در جامعه وجود دارند. براى اين كه افراد به اين بيمارى هاى جسمى مبتلا نشوند، دستوراتى براى ايجاد مصونيت وجود دارد كه بايد از دوران كودكى رعايت شوند. حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در سخنى به ريشه بيمارى سوءظن و چگونگى انعقاد اين ويروس در وجود انسان ها اشاره كرده و مى فرمايند:
مُجالسَةُ الاءَشرارِ تورثُ سوءَ الظَّنِّ بالاءَخيارِ⁽⁶¹⁶⁾.
((همنشينى با انسان هاى شرور باعث مى شود دچار بدگمانى به خوبان شود)).
طبيعى است وقتى نيكان و خوبان عالم در چشم انسان بد جلوه كنند، ديگر نزد او صفات خوب هم جلوه و جايگاه نخواهد داشت و تدريجا بدبينى او به انسان هاى خوب و ساير مخلوقات هم سرايت مى كند. اين بيمار ديگر در دنيا هيچ چيز را زيبا و خوب نمى بيند. هرچه مى بيند زشت و بدمنظر است ؛ زيرا طينت و سرشت او منقلب شده است و به حكم اثرپذيرى از اشرار، خود او نيز در زمره آنان قرار گرفته است . چنين آدمى مصداق اين مثال شده است كه : ((كافر همه را به كيش خود پندارد)).
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
الشَّرِّيرُ لا يَظُّنُ باءحد خيرا لانَّه لا يَراهُ الا بطبعِ نفسِهِ⁽⁶¹⁷⁾.
((انسان شرير به هيچ كس گمان خوب نخواهد داشت ؛ چون همه را با طبع خود قياس مى كند)).
اگر معاشرت و روابط انسان براى وى محيطى آلوده فراهم كرد؛ طورى كه هر چه مى بيند زشتى و ناروايى و هرچه مى شنود بدگويى و هرچه استشمام مى كند عفونت و بدبويى باشد، در صورتى كه از آن محيط هم خارج شود باور نخواهد كرد مناظرى را كه مى بيند زيبا است ، اصواتى را كه مى شنود دلنشين است ؛ عطرهايى را كه مى بويد، جان افزا و روح نواز است ؛ چرا كه محيط آلوده تاثيرات ژرفى در باطنش گذاشته است . امام عليه السلام مى فرمايند: بهترين راه آلوده نشدن به سوءظن ، پروا و پرهيز از همنشينى با اشرار است .
بعضى از روايات علت ابتلا به بيمارى سوءظن را سوءتدبير فرد دانسته و سؤ ال اصلى را اين مى دانند كه چرا فرد به محيط آلوده رفت ؟ چرا با كسانى نشست و برخاست كه به اين بيمارى دچار بودند؟
اين كه گفته مى شود پيدايش سوءظن اختيارى نيست ، غلط است . پيدايش ‍ اين بيمارى ، مقدماتى دارد كه فراهم كردن مقدمات آن ، اختيارى است . بر اين اساس ، بهترين روش درمان ، پيشگيرى است . اگر كسى به هر دليلى به اين بيمارى آلوده شد، راه درمان آن ، بى اعتنايى به گمانهاى سوء و زشت است .
تفاوتى كه بيمارى هاى روحى با جسمى دارند اين است كه بى اعتنايى و تربيت اثر ندادن به بيمارى هاى روحى ، موجب ضعف و كاستى آنها مى شود و تدريجا زائل مى شوند و اگر به آنها ترتيب اثر داده شود و طبق آنها عمل شود، كم كم قوت پيدا مى كنند و ريشه دار مى شوند؛ تا جايى كه بيمارى ضعيف و قابل علاج ، به يك بيمارى مزمن تبديل مى شود كه گاه به جنون و ديوانگى هم كشيده مى شود.
در تكميل اين بحث ، تذكر اين نكته ضرورى است همان طور كه از نظر اخلاقى ، انسانى و شرعى كه همه انسان ها مامورند از بدگمانى و سوءظن پرهيز كنند، موظفند باعث تقويت بدگمانى در ديگران نيز نشوند. يعنى انسان نبايد در زندگى طورى عمل كند كه خود را در معرض گمان هاى بد و سوءظن قرار دهد. قرار گرفتن در موضع ظن دو اثر دارد: يكى اين كه موجب احيا يا تقويت اين بيمارى در اجتماع مى شود؛ ديگر اين كه عِرض و آبروى فرد را در معرض خطر قرار مى دهد.
اين تعبير در معارف ما زياد آمده كه انسان بايد خودش را از موضع تهمت دور نگه دارد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند:
اتَّق مواضِعَ التُّهَمِ⁽⁶¹⁸⁾.
((از جايگاه هايى كه مورد تهمت است پروا كن )).
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
مَن عَرَضَ نَفسهُ للتُّهمَةِ فلا يَلومَنَّ مَن اءَساءَ الظَّنِّ بهِ⁽⁶¹⁹⁾.
((كسى كه خود را در معرض تهمت قرار مى دهد، افرادى را كه به او بدگمان مى شوند ملامت نكند، خود را سرزنش كند)).
از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت شده است كه فرمودند:
اءَولَى النَّاسِ بالتُّهمَةِ مَن جالَسَ اءَهلَ التُّهمَةِ⁽⁶²⁰⁾.