شهید آوینی

 
چند پرده از رويدادها

برخى از اقدامهاى مامون
مامون خويشتن را رسوا مى كند؟
تعيين خط سير ويژه براى امام
آزمايش مردمى بودن امام (ع)
كتمان فضايل امام (ع)
شايعات دروغ
تلاش براى محكوم كردن امام در مناظره
پيشنهاد عجيب
سفر مامون به بغداد
امام را بايد ترور كرد.....
داستان حمام سرخس

برخى از اقدامهاى مامون
آنـچـه تـا كـنـون در اين كتاب گذشت پرتوى مى اندازد بر نقشه هاى پنهانى مامون در برابر امام (ع) و نيز بر بسيارى از رويدادهاى ناشى از ماجراى وليعهدى .
از خلال اين رويدادها چنين بر ما معلوم گشت كه مامون كوچكترين حسن نيتى در امر وليعهدى امـام رضا(ع) نداشت . آخر چگونه مى توان در پليدى تصميمها و نيّتش ترديدى نكرد و حـال آنـكـه آن هـمه قرائن و شواهد خلاف صداقت او را تاييد مى كردند. افزون بر اين ، مامـون خـود دسـت بـه كارهايى مى زد كه رسوايى خويش را نزد همگان برملا مى ساخت . اكنون مى خواهيم با پاره اى از اقدامهاى ننگين وى آشنا شويم .
مامون خويشتن را رسوا مى كند؟
جـاى هـيـچ شگفتى نيست اگر بگوييم مامون گاهى خود به ذكر انگيزه ها و مقاصد خويش مـى پـرداخت . از باب مثال ، در قضيه وليعهدى امام رضا(ع) هنگامى كه از سوى حميد بن مـهـران و برخى عباسيان باز خواست شد كه چرا دست به اين كار زده ، بدانها پاسخ اين چنين داد:
((ايـن مرد از ديدگاه ما پنهان بود. او مردم را به سوى خويشتن فرا مى خواند، از اين رو خـواسـتـيـم وليـعـهـد مـا بشود تا هر چه مردم را به خويشتن جلب كند همه به نفع ما تمام بـشـود و در ضـمـن بـه ملك و خلافت ما نيز اعتراف كرده شيفتگانش نيز به پوچى ادعايش پـى برند. ما ترسيديم كه اگر او را به حال خود رها كنيم وضعى برايمان پديد آورد كه قابل تحمل و پيشگيرى نباشد....))
آنـگـاه حميد بن مهران درخواست كرد كه مامون به وى اجازه مباحثه با امام (ع) را بدهد تا بـديـنـوسيله عجزش را ثابت كرده ، شخصيت و مقامش را در نظر مردم پايين بياورد. مامون نـيـز بـا گشاده رويى به او رخصت داد. ولى پس از برگزارى مباحثه ، عباسيان با چنان شكستى مواجه شدند كه هرگز مامون و پيروانش انتظار نمى بردند[261].
پس مى بينيد چگونه مامون وحشت خود را از وجود امام نزد عباسيان برملا مى كند و امام (ع) را تـنـهـا بـراى دفـع خـطـرى كـه هـمـيـشه احساس ‍ مى كرد، به مقام وليعهدى مى رساند. بنابراين ، كوچكترين حسن نيتى براى مامون در اين كار وجود نداشت .

تعيين خط سير ويژه براى امام
يـكـى از دسـتـورهـاى مامـون بـراى آوردن امـام بـه ((مرو)) آن بود كه ((رجا بن ابى ضـحـاك )) را مامـور كـرده بـود تـا خط سير او را بصره ، اهواز و فارس قرار بدهد و هرگز از راه كوفه ، جبّل و قم ، امام را نياورد.
علت اين دستور هم واضح بود. زيرا اهل كوفه و قم شيعه بودند و در مهرورزى نسبت به عـلويـان و اهـلبـيت معروف بودند، بويژه كوفه كه از حساسيت ويژه اى در قلمرو حكومتى برخوردار بود.
مامون نمى خواست امام (ع) با عبور از اين شهرها بيشتر آنان را تحت تاثير قرار دهد و بر شيفتگيشان بيش از پيش بيفزايد.
بـرعـكـس ، مـردم بـصـره شديدا هواخواه عثمان بودند و عباسيان نيز در اين شهر از موقعيت بـسـيـار خـوبـى بـرخـوردار بودند. همين اهل بصره بودند كه خانه هايشان به دست زيد النار، فرزند امام كاظم (ع)، طعمه آتش ‍ گرديد.

آزمايش مردمى بودن امام (ع)
مامـون گـه گـاه دست به اين آزمايش مى زد تا ببيند آيا امام از پايگاه مردمى برخوردار اسـت يـا نـه . در ضـمـن مـى خـواسـت بـدانـد چـه مـوقـع نـفـوذ گـسـتـرده امـام در بـيـن مردم عـامـل تـشـكـيـل دهـنده يك خطر جدى براى او به شمار مى آيد تا در كشتن وى هر چه زودتر اقدام كند. از اين رو بود كه هر از چندى او مى خواست كه مثلا با مردم به نماز برود يا از اين قبيل آزمايشها كه همه دليل بر شدت وحشت او از امام مى بود.

كتمان فضايل امام (ع)
يـكـى از امـورى كـه جزو برنامه كار مامون بود اين بود كه امام را بتدريج از چشم مردم بيندازد تا بمرور كم كم همه را به اين باور اندازد كه او شايستگى براى مقام حكمرانى را نـدارد. از ايـنـرو مـى كـوشـيـد تـا هـر چـه بـتـوانـد فـضـايـل و خـصـوصـيات بارز او را از مردم كتمان كند، مثلا ديديم كه چون از ((رجا بن ابـى الضـحـاك )) ـ شـخـصـى كـه امـام را بـه مـرو آورده بـود ـ مـشـاهـداتـش را در طـول سـفـر پـرسـيـد و او نيز به شرح فضايل امام پرداخت ، مامون او را به سكوت امر كرد و چنين بهانه آورد كه من مى خواهم فضايل او را مردم از زبان خود من بشنوند!!
در ايـن وادى هـر چند مامون در بسيارى از موارد نقشه خود را عملى مى ساخت ولى بسيار هم اتفاق مى افتاد كه از چهره واقعى خويش پرده بر مى داشت .

شايعات دروغ
افزون بر تمام اقدامهاى گذشته ، مامون دست به پخش شايعات دروغ عليه امام رضا(ع ) نـيـز زده بـود. هـدفـش در ايـن زمـينه نيز آن بود كه در ذهن مردم تنفرى نسبت به علويان بويژه امام (ع) و ديگر امامان از اهلبيت برانگيزد.
از بـاب مـثـال ، روزى ابـوالصـلت بـه امـام گـفـت : ((اى فـرزنـد رسول خدا، نمى دانيد كه چه چيزها درباره شما مى گويند!))
امام پرسيد: ((چه مى گويند؟))
گفت : ((مى گويند كه شما مردم را بردگان خود مى دانيد!))
امام به طنز پاسخ داد: ((اگر همه مردم بردگان ما باشند، پس بازار فروش آنها براى ما در كجاست ؟))[262]
يـا مـثـلا در جـاى ديـگـر مـى بـيـنـيـم كـه هـشـام بـن ابراهيم عباسى ، شخصى كه از سوى فـضـل بـن سـهل ماموريت مراقبت بر امام (ع) را يافته بود، درباره امام شايع كرده بود كـه او ((غـنا)) (يـعـنى آواز خوانى ) را حلال مى شمرد. وقتى از خود امام اين موضوع را پرسيدند، امام فرمود: اين كافر دروغ مى گويد[263].
خـلاصـه ، بـا ايـن گـونـه شـايـعـات مامون مى خواست موقعيت امام را در دلهاى مردم سست گرداند نسبت به تمام علويان نيز دلى چركين پيدا كنند.

تلاش براى محكوم كردن امام در مناظره
ديـگـر از اقـدامـهـاى مامـون آن بـود كـه دانـشـمـنـدان و مـتـكـلمـان مـعـتـزله را كـه اهـل بـحـث و اسـتـدلال و مـوشكافى در امور علمى بودند، گرد امام رضا(ع) جمع مى كرد و آنان را به بحث و مناظره وا مى داشت . هدف از ترتيب اين گونه مجالس آن بود كه امام از پاسخ عاجز بماند و بدينوسيله نادرستى يكى از ادعاهاى اساسيش بر مردم روشن گردد. آرى ، امام مانند ساير امامان داشتن علوم و معارف پيغمبر(ص) را كه شرط اساسى امامت است ، مدعى بود. بنابراين ، اگر مامون موفق مى شد كه كذب اين ادعا را ثابت كند با انهدام مذهب شيعه مشكل خود را بكلى حل كرده بود.
بـه نظر من اگر مامون در اين راه توفيقى به دست آورده بود ديگر نيازى به كشتن امام (ع) نداشت . چه ديگر او يك فرد معمولى بود كه از هرگونه حجت امامت دستش خالى بود.
بـهـر حـال مامـون بـا كـوشـش فراوانى دانشمندان را از دورترين نقاط فرا مى خواند تا مشكلترين مـسـايـل خـود را بـر امـام عـرضـه كـنـنـد تـا شـايـد ولو بـراى يكبار هم كه شده امام را از پاسخگويى عاجز كنند.
ابـوالصـلت در ايـن بـاره مـى گـويـد: ((... چـون امـام در مـيـان مـردم بـا ارائه فـضـايـل خـود مـحـبـوبـيت روزافزون مى يافت مامون بر آن شد كه متكلمان را از هر نقطه كـشـور فـرا بـخـوانـد تـا در مـبـاحثه امام را به عجز در اندازد و بدينوسيه مقامش از نظر دانـشـمـنـدان فـرو بيفتد و عامه مردم نيز كمبودهايش را در يابند. ولى امام دشمنان خود ـ از يـهـودى ، مـسـيـحـى ، گـبـر، بـرهـمـن ، مـنـكـر خـدا و مـادى ـ هـمـه را در بـحـث مـحـكـوم مـى نمود...))[264]
جـالب آنـكـه دربـار مامون پيوسته محل برگزارى اين گونه مباحثات بود. ولى پس از درگذشت امام (ع) ديگر چندان اثرى از آن مجالس علمى و بحثهاى كلامى ديده نشد.
امـام (ع) كـه بـخوبى بر قصد مامون آگاهى داشت ، مى گفت : ((... چون معلوم شود كه چـگـونـه مـن بـا اهـل تـورات بـه تـوراتـشـان ، بـا اهـل انـجـيـل بـه انـجـيـلشـان ، بـا اهـل زبـور بـه زبـورشـان ، بـا ستاره پرستان به شيوه عـبـرانـيـشـان ، بـا مـوبـدان بـه شـيـوه پـارسـيـشـان ، بـا روميان به سبك خودشان و با اهـل بـحث و گفتگو به زبانهاى خودشان استدلال كرده همه را به تصديق حرف خود وادار مـى كـنـم ، مامـون ديـگـر خـواهد فهميد كه راه خطايى را برگزيده ، يقينا پشيمان خواهد شد....))[265]
آرى ، ايـن پـيـشبينى امام هميشه درست از كار در مى آمد چه نقشه هاى مامون پيوسته نتايج مـعـكـوسـى بـه بـار مـى آورد و بـجاى سست شدن موضع امام ، مردم اعتراف مى كردند كه بـراستى او شايسته خلافت است نه مامون . مامون از شنيدن اين چيزها سخت بر مى آشفت و چـون مى ديد كه كوششهايش به نتيجه نمى رسد روزى بر آن شد كه براى رهايى از امـام (ع) نـقـشـه تـازه اى طـرح كند. اين بود كه پيشنهاد عجيبى را براى اين منظور عنوان كرد.

پيشنهاد عجيب
مامـون پيشنهاد كرد كه امام از خراسان به بغداد برود. ولى براى آنكه به شگفتى اين امر پى ببريد لازم است موقعيت بغداد را خوب در نظر مجسم كنيد.
بـغـداد پـنـاهـگـاه و مـركـز تـجـمـع عـبـاسـيـان بود كه اين شهر را همچون دژى براى خود بـرگـزيـده بـودند. حتى آن دسته از عباسيانى كه اقدام مامون را در زمينه وليعهدى امام رضـا تـقـبـيـح مـى كـردنـد بـه مـجـرد انـجـام بـيـعـت بـه نـفـع امـام بـيـدرنـگ بـغـداد را اشـغـال كـرده بـا خـلع مامـون از خـلافـت و اخـراج سهل بن فضل دست بيعت با ابراهيم بن مهدى ـ معروف به ابن شكله ـ گشودند. ابن شلكه كـارگـزار مامـون در بـصـره بود[266] و يكى از دشمنان سرسخت على بن ابيطالب به شمار مى رفت .
دشـمـنـى ((ابـن شـكـله )) بـا على (ع) معيار برترى وى بود تا عباسيان او را به جاى مامون ، خليفه خود بخوانند.
اكـنون اين بغداد است كه به علت اعتراض به وليعهدى امام رضا(ع) اينگونه به تمرد ايـسـتـاده اسـت . در چـنـيـن شـرايـطـى مامـون از امـام (ع) مى خواهد كه به بغداد برود تا روياروى سرسخترين دشمنان خود شود و خودش به تنهايى در خراسان آسوده بيارمد.
اما امام جدا اين پيشنهاد را رد كرد و مامون نيز از اصرار خود مايوس ‍ شد.
اكنون اين سؤ ال پيش مى آيد كه چرا مامون امام را به رفتن اجبار نكرد؟ مگر نمى توانست مانند قبولاندن امر وليعهدى ، در اينجا نيز او را به زور به سوى بغداد روانه سازد؟
پـاسـخ ايـن است كه مامون از رويدادهاى مربوط به وليعهدى تجربه آموخته بود. چون در آنجا امام رضا(ع) اجبار و اكراه خود را فرصتى براى استفاده بر ضد مامون قرار مى داد. از ايـنـرو او مـى خـواسـت كـه ايـن بـار امـام كـاملا با رضايت خويش به بغداد برود و هـرگـز از هـدف نـهـايـى وى آگـاه نـگردد. در غير اينصورت ، حركت وى به بغداد متضمن هيچگونه سودى براى مامون نبود.
هدف مامون از رفتن امام به بغداد آن بود كه خودش در خراسان تنها بماند و با درگير سـاخـتـن امـام در بغداد، آرام به خلافت خويش بپردازد. البته در بغداد امام با مشكلات غير قـابل تحملى مواجه مى گشت و بهترين نقطه براى محاصره وى همانجا بود تا مامون از دستش راحت بيارمد.

سفر مامون به بغداد
پـس از امـتناع امام (ع) از رفتن به بغداد، مامون خود عازم گرديد كه به آن سامان حركت كند ولى وزيرش فضل بن سهل و وليعهدش امام رضا(ع) را نيز همراه خود ببرد.
در آنجا اين احتمال وجود داشت كه پس از ورود به بغداد ستونى از عباسيان بر خروشند و شورش و بلوا چنان براه اندازند كه هرج و مرج در نظام حكومتى پديدار گردد. در نتيجه عده اى امام را از پيش پا بردارند و به حقد و خشم خويش پايان بخشند.
ولى اگـر كـسـى جرات اقدام به اين كار را نمى نمود ممكن بود قضيه به گونه ديگر جـريان يابد. آن اينكه وقتى مردم مى ديدند كه وجود امام مانع عادى شدن روابط مامون و عـبـاسيان است ، در آن هنگام مامون مجوزى مى يافت تا امام را از ولايتعهدى خلع كند. چه در آن صورت مى توانست بگويد كه مى خواهم بدينوسيله ثبات را به كشور برگردانم و بـا از بـيـن بـردن كـيـنـه توزيها جريان امور را بين خود و فرزندان پدرم با دوستان و پيروانشان عادى گردانم .
اگـر مامون به اين بهانه امام را خلع مى كرد ضربه كوبنده اى بر شهرت و شخصيت وى وارد كرده بود و مامون از آن پس به رستگارى مى رسيد.
آرى ايـنـهـا هـمـه مـمـكن ، بود، ولى چه سود كه مامون به عباسيانى كه در بغداد موضع گـرفته بودند، نمى توانست اطمينان كند. چه آنان به حقيقت قصد وى پى نمى بردند و نـمـى فـهـمـيـدنـد كـه مامون اگر براى وليعهدى امام (ع) از مردم بيعت گرفته بخاطر جـلوگـيـرى از ريـخـتـن خونهاى خود و بقاى حكومت در خانواده خودشان بوده است . با آنكه كـرارا و بـه صراحت اين حقايق را برايشان نوشته بود ولى آنها موضع وى را درك نمى كردند و پيوسته با شورش و تمرد مزاحمش مى شدند.
از سـوى ديـگـر، از امـام نـيز سخت وحشت داشت چه او با چشم خود شگفتيهاى بسيارى از وى ديـده بـود و مى ترسيد كه نفوذش در عباسيان و دوستداران خويش تمام نقشه ها و بافته هـاى او را بـه نـتـايج معكوسى رهنمون شود. خاطره پدرش امام موسى (ع) را از ياد نبرده بـود كـه بـا آنـكـه در زنـدان رشـيـد تـحـت مـراقـبـت قـرار گرفته بود، ولى باز قلوب اطرافيان رشيد را تسخير كرده بود.
مامـون بـراستى با بن بست عجيبى روبرو شده بود. او كه تصميم گرفته بود كارى كند كه شخصيت امام را بتدريج در نظر مردم خوار نمايد و براى اين منظور تمام سلاحهاى خويش را بكار گرفته بود، مى ديدند كه در همه جا سلاح امام (ع) از او كارى تر است و درك و هشياريش تمام مكرها و نيرنگهاى مامون را خنثى مى گرداند.
بـالاخـره كـار بـدانـجـا كـشـيد كه مامون خود را سزاوار سرزنش حميد بن مهران دانست كه روزى بـه او گـفـتـه بـود: ((چـقـدر بـيـمـنـاكـم از آنكه حكومت از اولاد عباس به اولاد على مـنـتـقـل گـردد، و چـقـدر بـيمناكم از آنكه او با جادوى خويش دستت را از مملكت بريده و خود زمامش را به دست گيرد. آيا تا كنون كسى مانند تو اينهمه جنايت كرده است ؟))
بـنابراين ، چاره چيست ؟ چگونه مى توان از اين بن بست رهايى يافت ؟ سرانجام راه حلى بـه ذهـن مامـون رسـيـد كـه هـر چـنـد عـواقـب خـطـرنـاكـى در بـر داشـت ولى بـهـر حال ناگزير از اجراى اين توطئه بود:

امام را بايد ترور كرد.....
اما چگونه ؟ اگر مى خواست او را عينا به قتل برساند با موج خروشان احساسات علويان و شـيـعـيان چه در خراسان يا در ساير نقاط مواجه مى شد و اين خود فرصتى بود براى آنان كه مى خواستند نظام مامونى را سرنگون سازند. پس اين كار هرگز به صلاح وى نبود. از اينرو خود را مجبور يافت كه به حيله هاى پنهانى دست يازد.

داستان حمام سرخس
نـخـسـت تـصـمـيـم مامـون بـر آن بـود كـه امـام (ع) و فـضـل بـن سـهـل را يـكـجـا طـى تـوطـئه اى در حـمـام سـرخـس بـه قـتـل بـرسـانـد. ولى هشيارى امام مانع از آن شد كه خود را در دام مامون گرفتار سازد و به رغم اصرار مامون ، از ورود به حمام سرخس خوددارى كرد.
امـام سـرانـجـام نـيـمـى از تـوطـئه مامـون بـا مـوفـقـيـت بـه پـايـان رسـيـد، يـعـنـى فـضـل بـيـچـاره بـه تـنـهايى به دام وى افتاد و جانش را در حمام به نيرنگ مامون از كف بـاخـت . در ايـنـجـا عـبـاسـيـان از مامـون خـشـنـود شـدنـد و بـعـد هـم بـا كـشـتـن قـاتـلان فضل ، رضايت حسن بن سهل و خراسانيان را نيز جلب نمود.
اجـمـال قـضـيـه فضل بدين قرار بود كه مامون توجه كرد كه در بغداد عصبانيت مردم از دسـت وى بـدان جـهـت اسـت كـه خـلافـت را بـا وليـعـهـدى امـام بـه خـانـدان عـلى مـنـتـقـل كـرده و عـلت ايـن رويـداد را هـم كـوشـشـهـاى فـضـل مـى دانـستند. بنابراين تا فضل كشته نمى شد فتنه همچنان بر پا بود. از سوى ديـگـر او را هـم نـمـى شـد عـلنـا بـه قـتـل رسـانـيـد چـه بـرادرش حـسـن بـن سـهـل مـوقـعـيـتـى بـس بـا نـفـوذ داشـت . از ايـنـرو عـده اى را پـنـهـانـى گمارد تا توطئه قتل وى را عملى سازند.
كـسـانـى كـه در ايـن قـتـل دسـت داشـتـنـد پنج نفر از خدمه مامون بودند ولى سپس آنها را دسـتـگـيـر كـرد. مـتهمان در محاكمه بصراحت به مامون گفتند كه تو خود ما بدين كار امر كـردى . مامـون منكر شده گفت اگر بر مدعاى خويش شاهدى داريد بياوريد، وگرنه همه شما را به خاطر اقرار به قتل فضل خواهم كشت .
سـپـس گـردن هـر پـنـج نـفـر را زد و سـرهـايـشـان را نـزد حـسـن بـن سهل فرستاد[267].
البته كشتن وزرا يكى از پديده هاى رايج در زندگى خلفاى عباسى به شمار مى رفت . مـقـام وزارت بـه گـونـه اى مـخـاطـره آمـيـز شـده بـود كـه پـس از قـتـل فـضـل ، احـمـد بـن ابـى خـالد بـا آنكه تصدى كارهاى وزارت مى نمود، ولى هرگز حاضر نشد عنوان ((وزير)) را بپذيرد.
بـا آنـكـه تـوطـئه قـتـل امام (ع) در حمام سرخس با شكست مواجه ولى مامون نوميد نگشت و دربـاره چـگـونگى قتل امام به تدبير و انديشه پرداخت . اين بار لازم بود كه با احتياط بـيشترى گام بردارد. چه تجربه قتل فضل به او آموخته بود كه طورى برنامه خود را اجـرا كـنـد كـه قـاتـلان در پـيـش رويـش بـه صـراحـت نـگـويـنـد كـه تـو خـود دستور اين قـتـل را صادر كردى . چه در آن صورت اين خطر وجود داشت كه ارتش همين را بهانه قرار داده ، بر ضدش بشورند.
بـالاخره ، بهترين و كم خطرترين وسيله را همان يافت كه معاويه از پيش ‍ تجربه كرده بود. يعنى آنكه با انگور يا آب انار امام را مسموم و شهيد كند.
بـديـنـگـونه به زندگى دو تن از كسانى كه مورد نفرت بغداد بودند خاتمه داده شد و ديـگـر عـامـلى بـراى تـيـرگى روابط مامون و خويشان پدريش ‍ باقى نمانده بود. لذا توانست قلم به دست گيرد و طى نامه اى بر ايشان اين مطالب را بنويسد:
((.... چيزهايى كه بر من خرده مى گرفتيد همه از ميان برفت . شما بر من وليعهدى على بن موسى الرضا را عيب مى شمرديد ولى حالا او ديگر در گذشته است . پس بر گرديد و فـرمـانـبـردار مـن بـاشـيـد، چـه ولايـتـعـهـدى را در اولاد عـبـاس خـواهـم نهاد.....))[268]
آنها نيز به سوى مامون بازگشتند و مامون پس از آنكه بغداد را به اطاعت خويش درآورد فـاتحانه به پايتخت ورود كرد. اكنون او كسى را كه بغداد را به وحشت مى انداخت كشته است . بغداد نيز به پاس اين خدمت ، جنايت برادركشى وى را بخشيد.
آرى ، مامـون بـه بـغـداد بـازگـشـت ، بـه نـزد فـرزنـدان پـدر خـود آمد، چه بازگشتش ضـرورى مـى نـمـود تا از يك سو اعتبار و حيثيتشان را باز گرداند، و از سوى ديگر آنان نيز پاسدار و حامى قدرت و حكومت وى بشوند.

261- رجوع كنيد به : شرح ميمية ابى فراس / ص 196 ـ عيون اخبار الرضا / 2 / ص 170 ـ بحار / 49 / ص 183 ـ مسند الامام الرضا / 2 / ص 96.
262- مـسـند الامام الرضا / 1 / بخش 1 / ص 45 ـ بحار / 49 / ص 170 ـ عيون اخبار الرضا / 2 / ص 184.
263- رجـال مـا مـقـامـى / 3 / ص 291 ـ قـامـوس الرجـل / 9 / ص 309 ـ وسـائل الشيعة / 12 / ص 227 ـ مسند الامام الرضا / 2 / ص 452 بـه نـقـل از رجـال كـشـى / ص 422. بـحـار / 49 / ص 263 بـه نقل از قرب الاسناد / ص 198.
264- عيون اخبار الرضا / 2 / ص 239 ـ مثير الاحزان / ص 263 ـ بحار / 49 / ص 290 ـ مسند الامام الرضا / 1 / ص 128 ـ شرح ميمية ابى فراس / ص ‍ 204.
265- مـسـنـد الامـام الرضـا / 2 / ص 75 ـ بـحـار / 49 / ص 175 ـ عـيـون اخبار الرضا / 2 / ص 156.
266- مشاكلة الناس لزمانهم ، يعقوبى / ص 28.
267- الاداب السـلطـانـيـة / ص 218 ـ تـاريـخ ابـن خـلدون / 3 / 249 ـ لطـف التـدبـيـر / ص 164 ـ 166 ـ مـآثـر الانـافـة / 1 / ص 211 ـ الكـامل ، ابن اثير / 5 / ص ‍ 191 و 192 ـ طبرى / 11 / ص 1027 ـ و فيات الاعيان / 1 / ص 414 (چاپ سال 1310) ـ مرآة الجنان / 2 / ص 7 ـ اثبات الوصية / ص 207 ـ تجارب الامم / 6 / ص ‍ 443.
268- رجـوع كنيد به : طبرى / 11 / ص 1030 ـ البداية و النهاية / 10 / ص 249 ـ تاريخ الخلفا / ص 307 ـ ابن اثير / 5 / ص 193 ـ الاداب السلطانيه ، فخرى / ص 218 ـ تاريخ ابى الفدا / 2 / ص 24 ـ تاريخ ابن خلدون / 3 / ص 250 ـ النجوم الزاهرة / 2 / ص 173 ـ تجارب الامم / 6 / ص 444.
Copyright © 2003-2022 - AVINY.COM - All Rights Reserved
logo