دفن کردن و محل قبر حضرت زهرا
سلام الله علیها
«الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و
انا الیه راجعون» (1). (البقره:56)
دانشمندان و تذكرهنویسان شیعه متفقند كه
نعش دختر پیغمبر را شبانه بخاك سپردند.
ابن سعد نیز در روایتهاى خود كه از طریق
ابن شهاب،عروه،عایشه،زهرى و دیگران است گوید
فاطمه (ع) را شبانه دفن كردند و على (ع) او را
بخاك سپرد (2) .
بلاذرى نیز در دو روایتخود همین را نوشته
است (3) بخارى نیز چنین نویسد:
«شوى او شبانه او را بخاك سپرد و رخصت نداد
تا ابو بكر بر جنازه او حاضر شود» (4)
.
كلینى كه از بزرگان علما و محدثان شیعى است
و در آغاز قرن چهارم هجرى در گذشته و كتاب خود
را در نیمه دوم قرن سوم نوشته و نوشته او از
دیرینهترین سندهاى شیعه بشمار مىرود،چنین
نوشته است:
چون فاطمه (ع) در گذشت.امیر المؤمنین او را
پنهان بخاك سپرد و آثار قبر او را از میان
برد.سپس رو به مزار پیغمبر كرد و گفت:
-اى پیغمبر خدا از من و از دخترت كه بدیدن
تو آمده و در كنار تو زیر خاك خفته است،بر تو
درود باد!
خدا چنین خواست كه او زودتر از دیگران بتو
به پیوندد.پس از او شكیبائى من بپایان رسیده و
خویشتن دارى من از دست رفته.اما آنچنان كه در
جدائى تو صبر را پیشه كردم،در مرگ دخترت نیز
جز صبر چاره ندارم كه شكیبائى بر مصیبتسنت
است.اى پیغمبر خدا!تو بر روى سینه من جان
دادى!ترا بدستخود در دل خاك سپردم!قرآن خبر
داده است كه پایان زندگى همه بازگشت بسوى
خداست. اكنون امانت به صاحبش رسید،زهرا از دست من
رفت و نزد تو آرمید.
اى پیغمبر خدا پس از او آسمان و زمین زشت
مىنماید،و هیچگاه اندوه دلم نمىگشاید
(5) .
چشمانم بىخواب،و دل از سوز غم كباب است،تا
خدا مرا در جوار تو ساكن گرداند.
مرگ زهرا ضربتى بود كه دل را خسته و غصهام
را پیوسته گردانید.و چه زود جمع ما را به
پریشانى كشانید.شكایتخود را بخدا مىبرم و
دخترت را به تو مىسپارم!خواهد گفت كه امتت پس
از تو با وى چه ستمها كردند.آنچه خواهى از او
بجو و هر چه خواهى بدو بگو!تا سر دل بر تو
گشاید،و خونى كه خورده استبیرون آید و خدا كه
بهترین داور است میان او و ستمكاران داورى
نماید (6) .
سلامى كه بتو مىدهم بدرود است نه از
ملالت،و از روى شوق است،نه كسالت.اگر مىروم
نه ملول و خسته جانم و اگر مىمانم نه بوعده
خدا بد گمانم.و چون شكیبایان را وعده داده است
در انتظار پاداش او مىمانم كه هر چه هست از
اوست و شكیبائى نیكوست.
اگر بیم چیرگى ستمكاران نبود براى همیشه در
كنار قبرت مىماندم و در این مصیبتبزرگ،چون
فرزند مرده جوى اشك از دیدگانم مىراندم.
خدا گواهست كه دخترت پنهانى بخاك
مىرود.هنوز روزى چند از مرگ تو نگذشته،و نام
تو از زبانها نرفته،حق او را بردند و میراث او
را خوردند.درد دل را با تو در میان مىگذارم و
دل را به یاد تو خوش مىدارم كه درود خدا بر
تو باد و سلام و رضوان خدا بر فاطمه (7)
.
در مقابل این روایت،ابن سعد روایت دیگرى
دارد كه ابو بكر بر دختر پیغمبر نماز خواند و
بر او چهار تكبیر گفت (8) .پیداست
كه این روایت و یك دو حدیث دیگر،در مقابل آن
روایت ارزشى ندارد،و آنرا براى
مصلحت وقت ساخته اند. فقدان دختر پیغمبر على
(ع) را سخت آزرده ساخت.نمونه این آزردگى را از
سخنانى كه بر كنار قبر او خطاب به پیغمبر (ص)
گفت دیدیم.در سندهاى دیرین،دو بیت زیر را نیز
بدو نسبت دادهاند كه نشان دهنده سوز درونى
اوست.اما شمار این بیتها در ماخذهاى بعدى
بیشتر است چنانكه در دیوان منسوب به آنحضرت
نوزده بیت است (9) .
زبیر بن بكار در كتاب خود الاخبار
الموفقیات كه آنرا در نیمه دوم قرن سوم نوشته
و از مصادر قدیمى بشمار مىرود چنین نویسد:
مداینى گوید چون امیر المؤمنین على بن ابى
طالب رضى الله عنه از دفن فاطمه فراغت یافت بر
سر قبر او ایستاد و این دو بیت را انشاء كرد:
لكل اجتماع من خلیلین فرقة و كل الذى دون
الممات قلیل (10) و ان افتقادى
واحدا بعد واحد دلیل على ان لا یدوم خلیل
(11)
این دو بیت در بعض مصادر بدین صورت ضبط
شده:
لكل اجتماع من خلیلین فرقة و كل الذى دون
الفراق قلیل و ان افتقادى فاطما بعد احمد دلیل
على ان لا یدوم خلیل (12)
مصحح فاضل چاپ اخیر بحار الانوار (طهران)
در ذیل صفحه صد و هشتاد و هفت مجلد چهل و سوم
عبارتى را دارد كه ترجمه آن اینست:
در بعض نسخهها«و ان افتقادى واحدا بعد
واحد»آمده و این درست است چه على علیه السلام
بدین دو بیت تمثل جسته نه آنرا انشاء كرده
است.
لیكن عبارت زبیر بن بكار چنین است:«و انشا
یقول»بعلاوه این دو بیت چنانكه نوشته شد در
دیوان منسوب بآن حضرت ضبط شده است.
مجلسى نویسد:روایتشده است كه هاتفى شعر او
را پاسخ داد.سپس چهار بیت را نوشته است
(13) .
قبر دختر پیغمبر
«و لاى الامور تدفن لیلا بضعة المصطفى و
یعفى ثراها»
متاسفانه مزار جاى دختر پیغمبر نیز روشن
نیست.از آنچه درباره مرگ او نوشته شد،و كوششى
كه در پنهان داشتن این خبر بكار
بردهاند،معلومست كه خانواده پیغمبر در این
باره خالى از نگرانى نبودهاند.این نگرانى
براى چه بوده است؟درست نمىدانم.یك قسمت آن
ممكن استبخاطر اجراى وصیت زهرا (ع)
باشد.نخواسته است كسانى را كه از آنان ناخشنود
بود،در تشییع جنازه،نماز و مراسم دفن او حاضر
شوند.اما آثار قبر را چرا از میان بردهاند؟و
یا چرا پس از بخاك سپردن او صورت هفت قبر،یا
چهل قبر در گورستان بقیع و یا در خانه او
ساختهاند؟چرا اینهمه اصرار در پنهان داشتن
مزار او بكار رفته است؟اگر در سال چهلم هجرى
فرزندان فاطمه قبر پدر خویش را از دیده مردم
پنهان كردند،از بى حرمتى مخالفان
مىترسیدند.اما وضع مدینه را در چهل روز یا
حداكثر هشت ماه پس از مرگ پیغمبر با وضع كوفه
در سال چهلم از هجرت یكسان نمىتوان گرفت.آنها
كه بر سر مسائل سیاسى و احراز مقام با على (ع)
كشمكش داشتند،كسانى نیستند كه در سال یازدهم
در مدینه حاضر بودند.و آنانكه در مدینه حاضر
بودند، حساب على (ع) را از فاطمه (ع) جدا
مىكردند.براى رعایت ظاهر هم كه بوده
استبدختر پیغمبر حرمت مىنهادند.و مسلما به
قبر او نیز تعرضى نمىكردهاند.نیز نمىتوانیم
بگوئیم مرور زمان و یا فراموشى راویان موجب
معلوم نبودن موضع مزار زهراست.چه محل قبر دو
صحابى پیغمبر در كنار قبر او معین است.قبر
فرزندان زهرا را كه در بقیع آرمیده استبه
تقریب مىتوان روشن ساخت. پس موجب این پوشیده
كارى چیز دیگرى است.همان سببى است كه در فصل
گذشته باجمال بدان اشارت شد.همان سببى است كه
خود او در جملههائى كه شاید آخرین گفتارهاى
او بوده استبر زبان آورد.همان سخنان كه بزنان
عیادت كننده گفت:«دنیاى شما را دوست نمىدارم
و از مردان شما بیزارم»او مىخواست دور از
چشم ناسپاسان و حق ناشناسان بخاك رود و حتى
نشان او هم دور از چشم آنان باشد.
ابن شهر آشوب نوشته است ابو بكر و عمر بر
على (ع) خرده گرفتند كه چرا آنان را رخصت نداد
تا بر دختر پیغمبر نماز بخوانند. وى سوگند
خورد كه فاطمه چنین وصیت كرده بود و آنان
پذیرفتند (14) بارى بر طبق روایتى
كه كلینى از احمد بن ابى نصر از حضرت رضا (ع)
آورده است:
امام در پاسخ احمد كه از محل قبر فاطمه (ع)
پرسید گفت:او را در خانهاش بخاك سپردند.و چون
بنى امیه مسجد را وسعت دادند قبر در مسجد قرار
گرفت (15) ابن شهر آشوب از گفته
شیخ طوسى نویسد:آنچه درستتر مىنماید اینكه
او را در خانهاش یا در روضه پیغمبر بخاك
سپردند (16) .
در مقابل این روایت،ابن سعد كه در آغاز قرن
سوم در گذشته است از عبد الله بن حسن روایت
كند:مغیرة بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام را
در نیم روز گرمى دیدم كه در بقیع ایستاده
بود.بدو گفتم:
-ابو هاشم براى چه در این وقت اینجا
ایستادهاى؟
-در انتظار تو بودم!بمن گفتهاند فاطمه (ع)
را در این خانه (خانه عقیل) كه پهلوى خانه
جحشیین استبخاك سپردهاند.از تو مىخواهم این
خانه را بخرى تا مرا در آنجا بگور بسپارند!
-بخدا سوگند این كار را خواهم كرد!
اما فرزندان عقیل آن خانه را نفروختند.عبد
الله بن جعفر گفت هیچكس شك ندارد كه قبر فاطمه
(ع) در آنجاست (17) .
اگر روایت احمد بن ابى نصر قرینه معارض
نداشت پذیرفته مىشد.اما علماى شیعه روایتهائى
آوردهاند كه نشان مىدهد دختر پیغمبر را در
بقیع بخاك سپردهاند.بعلاوه در ضمن این روایات
آمده است كه براى پنهان داشتن قبر دختر پیغمبر
صورت هفت قبر (18) و بروایتى چهل
قبر ساختند.و این قرینهاى است كه قبر در داخل
خانه نبوده،زیرا خانه محقر دختر پیغمبر جاى
ساختن این همه صورت قبر را نداشته است.و نیز
روایتى در بحار دیده مىشود كه مسلمانان
بامداد شبى كه دختر پیغمبر بجوار حق رفت در
بقیع فراهم آمدند و در آنجا صورت چهل قبر تازه
دیدند (19) .
مجلسى از دلایل الامامه و او باسناد خود
روایتى از امام صادق آورده است كه بامداد
آنروز مىخواستهاند جنازه دختر پیغمبر را از
قبر بیرون آورند و بر آن نماز بخوانند و چون
با مخالفت و تهدید سخت على (ع) روبرو شدهاند
از این كار چشم پوشیدهاند (20) .
بهر حال پنهان داشتن قبر دختر پیغمبر
ناخشنود بودن او را از كسانى چند نشان مىدهد
و پیداست كه او مىخواسته استبا این كار آن
ناخشنودى را آشكار سازد.
پىنوشتها:
1.آنانكه چون مصیبتى بدیشان رسد
گویند:همانا ما از آن خدا و بسوى او باز
گردندهایم.
2.طبقات ج 8 ص 18-19.
3.انساب الاشراف ص 405.
4.صحیح ج 5 ص 177،و ر.ك بحار ص 183.
5.السلام علیك یا رسول الله عنى.و السلام
علیك عن ابنتك و زائرتك و البائنة فى الثرى
ببقعتك و المختار الله لها سرعة اللحاق بك.قل
یا رسول الله عن صفیتك صبرى و عفا عن سیدة
نساء العالمین تجلدى.الا ان فى التاسى لى
بسنتك فى فرقتك موضع تعز فلقد و سدتك فى
ملحودة قبرك و فاضت نفسك بین نحرى و صدرى.بلى
و فى كتاب الله (لى) انعم القبول.انا لله و
انا الیه راجعون. قد استرجعت الودیعة.و اخذت
الرهینة و اختلست الزهراء فما اقبح الخضراء و
الغبراء.اما حزنى فسرمد.
6.و اما لیلى فمسهد.و هم لا یبرح قلبى او
یختار الله لى دارك التى انت فیها مقیم.كمد
مقیح و هم مهیجسرعان ما فرق بیننا و الى الله
اشكو و ستنبئك ابنتك بتظافر امتك على
هضمها.فاحفها السؤال.و استخبرها الحال.فكم من
غلیل معتلجبصدرها لم تجد الى بثه سبیلا.و
ستقول و یحكم الله و هو خیر الحاكمین.
7.سلام مودع لا قال و لا سئم.فان انصرف فلا
عن ملالة.و ان اقم فلا عن سوء ظن بما وعد الله
الصابرین.واها واها و الصبر ایمن و اجمل و لو
لا غلبة المستولین لجعلت المقام و اللبث لزاما
معكوفا و لاعولت اعوال الثكلى على جلیل
الرزیة.فبعین الله تدفن ابنتك سرا و تهضم حقها
و تمنع ارثها.و لم یتباعد العهد و لم یخلق منك
الذكر.و الى الله یا رسول الله المشتكى و فیك
یا رسول الله احسن العزاء.صلى الله علیك و
علیها السلام و الرضوان (اصول كافى ج 1 ص
458-459) .
8.طبقات ج 8 ص 19.
9.و ر.ك.بحار ص 216.
10.جمع هر دو دوست را پریشانى است و هر چیز
جز مرگ ناچیز است.
11.اینكه من یكى را پس از دیگرى از دست مىدهم
نشان آن است كه هیچ دوست جاوید نمىماند.الاخبار
الموفقیات ص 194 و رجوع شود به عقد الفرید.
12.مناقب ج 1 ص 501.
13.ص 184 ج 43.
14.مناقب ج 1 ص 504.
15.اصول كافى ج 1 ص 461.
16.ج 3 ص 365.
17.طبقات ج 8 ص 20.
18.بحار ص 182.
19.بحار ص 171.
20.بحار ص 171.
كتاب: زندگانى فاطمه زهرا(س)ص 158 تا 165
نویسنده: سید جعفر شهیدى
