به دلیل ناتوانی در تخمین نیاز و تنظیم بازار برنج کشور و وجود دلالان پیدا و پنهان وارد‌‌کننده برنج نه فقط قیمت تمام شده این محصول در کشور گران است بلکه در برخی مقاطع حتی ایرانی‌ها باعث برهم زدن بازارهای جهانی و گرانی این محصول در جهان شده‌اند.

 داستان برنج و مصرف این محصول در کشور ما حکایتی است که مانند داستان‌های مادر بزرگ‌ها هر دوره تکرار می‌شود و اوج این داستان‌ها هنگام برداشت محصولات کشاورزانی است که میان کشاورزی و کاشت برنج و تغییر کاربری زمین‌ها و تکه تکه کردن آنها به شدت درگیری ذهنی دارند.

بنابر این گزارش در زنجیره تأمین برنج هفت گروه اصلی ذی‌نفع وجود دارد که منافع هر یک در تضاد با دیگران است و همین امر باعث شده بسته به شرایط و موقعیت و میزان نفوذ گروه‌های ذی‌نفع، بازار برنج در هر مقطعی به سویی کشانده شود.

ذی‌نفعان این زنجیره عبارتند است: شالیکاران داخلی، کارخانه برنج کوبی، دلالان و خریداران برنج از کشاورزان که به نوعی با کارخانه‌های شالی‌کوبی در ارتباطند، ‌واردکنندگان متخصص برنج، ‌واردکنندگان در سایه اما نام آشنا مانند بانک‌ها(!)، واردکنندگان قاچاقی برنج، ‌شرکت بازرگانی داخلی به نیابت از دولت و بالاخره خریداران نهایی که مردم هستند.

بنابراین گزارش معمولاً حلقه اول و آخر زنجیره تأمین متضرران این چرخه معیوب هستند و سودهای صدها و هزاران میلیاردی در میان حلقه اول و آخر و در بازی‌های چندگانه است که منجر به بالا رفتن قیمت‌ها می‌شود.

   بازی در بازار برنج‌های داخلی

در بازی برنج‌های داخلی هر ساله سعی می‌شود پرچم واردات بی‌رویه از فصل برداشت تکان داده شود و با پایین‌ترین قیمت‌ها محصولات از کشاورزان خریداری و در انبارها و شالی کوبی‌ها تجمیع شود تا بعد از گذشت چند ماه قیمت‌ها بالا رفته و با چند دست چرخیدن قیمت‌ها تا دو برابر افزایش یابد.

به گفته سید احمد بحق رئیس انجمن واردکنندگان برنج، ‌واردات بی‌رویه یک حربه و سلاح در موقع برداشت محصول است که هنگام خریداری از کشاورزان استفاده می‌شود و بعد از چند ماه دلالان برنج با کمک برخی از افراد روی آلوده بودن و غیربهداشتی بودن برنج‌های وارداتی مانور داده و سعی در فروش برنج‌ها با قیمت بالا در بازار‌های مصرف می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه مصرف‌کنندگان برنج‌های داخلی با خارجی متفاوت هستند و معمولاً برنج‌های ایرانی را افراد طبقات متوسط به بالا مصرف می‌کنند، ‌گفت: دلالان داخلی در سال گذشته برخلاف کاهش 25 درصدی قیمت‌های جهانی برج، ‌محصولات برنج‌های ایرانی را 25 درصد گران‌تر کرده و فروخته‌اند.

وی تأکید می‌کند: واردکنندگان قانونی برنج به عنوان تأمین‌کنندگان مواد خوراکی مردم، محترم و شایسته تقدیر هستند زیرا بدون واردات نمی‌توان نیاز بازار را پاسخ گفت اما با شیوه‌های دلالان داخلی معمولاً جزو مغضوبان جامعه هستند. بنابراین گزارش در واقع دلالان داخلی به خوبی ارزان خریدن و موج سواری با خبررسانی برای گران فروشی را آموخته‌اند.

   بازی واردکننده‌ها و همراهی عجیب!

اما این تمام ماجرا نیست زیرا نگاهی به آمار گمرک نشان می‌دهد هم‌اکنون برنج سهم عمده‌ای از واردات را به خود اختصاص می‌دهد و طی امسال به رغم ممنوعیت ثبت سفارش همچنان جزو سه تا پنج قلم اول واردات کشور است که سهم زیادی از ارزهای کشور را به خود اختصاص می‌دهد، در حالی که مصرف سرانه برنج روز به روز بالا می‌رود و زمین‌های کشاورزی داخلی نیز تکه تکه شده و تبدیل به ویلا می‌شود.

بنا بر آمار در سال‌های 90 تا 93 به ترتیب:‌ یک میلیون و 516 هزارتن، ‌‌یک میلیون و 297 هزارتن، ‌‌یک میلیون 952 هزارتن، ‌یک میلیون و 185 هزارتن و در آمار دو ماه اول امسال نیز حدود 149 هزار تن برنج وارد شده است که تقریباً 93 درصد واردات از کشور هند و 7 درصد آن پاکستانی است.

با این حال در این حوزه بازی ثبت سفارش بسیار عجیب و غریب است زیرا با ممنوعیت‌های واردات در برخی موارد و آزاد‌سازی ثبت سفارش از سوی دولت در سال 92 منجر به ثبت سفارش 6 تا 7 میلیون تن برنج شده‌ایم که همین موضوع یعنی حدود پنج برابر تقاضای کل واردات یک‌سال ایران منجر به افزایش چند دلاری در بازارهای جهان شده و در نهایت قیمت تمام شده نه فقط برای مردم ایران که برای جهانیان را نیز بالا بردیم!

در واقع نبود آمار درست و ناتوانی در کنترل بازار از سوی تصمیم‌سازان، ‌نشانه‌هایی را ارسال کرده که نه فقط بازار داخلی که بازار خارجی را نیز به هم زده است، در این بین واردکنندگانی که نه فقط با برندهای مختلف در این بازار فعال هستند، دچار مشکل می‌شوند بلکه برخی واردکنندگان جزء یا نام آشنای دیگر (به عنوان مثال در قالب شرکت‌های سرمایه‌گذاری بانک‌ها) اقدام به واردات گران‌قیمت می‌کنند و قیمت تمام شده و نهایی را به نوعی دیگر برای مردم بیشتر می‌کنند، لذا پیش‌بینی می‌شود بعد از رفع ممنوعیت ثبت سفارش در سال جاری نیز دوباره بازارداخلی و حتی بازارهای خارجی نیز به دلیل ثبت سفارش‌های جدید با افزایش قیمت مواجه شود؛ (کاری که در سال 1392 در بازارهای جهانی اتفاق افتاد)، البته گفته می‌شود قرار است ثبت سفارش‌های برنج سهمیه‌بندی شود که با این کار و با ورود غیر متخصص‌ها باز هم بازار جهانی را به هم خواهیم ریخت.

   بازی شرکت بازرگانی و دست‌های پنهان

اما سومین بازی به هنگامی باز می‌گردد که شرکت بازرگانی داخلی برای انبارگردانی و جلوگیری از فاسد شدن برنج‌های خود بازار را برهم می‌زند. بازرگانی داخلی موظف است به عنوان ذخیره احتیاطی همواره میزان مشخصی برنج را برای حوادث نامترقبه یا تنظیم بازار خرید و نگهداری کند اما شنیده‌ها حاکی است که همین ذخیره نیز در مقاطعی به دلیل ورود نامناسب به بازار مصرف باعث بر هم خوردن بازار و حتی سوءاستفاده‌های زیاد می‌شود.

یک منبع آگاه در این‌ باره به خبرنگار «جوان» می‌گوید: یکی از دلایلی که امسال ثبت سفارش واردات برنج ممنوع شد، ‌تزریق برنج‌های بازرگانی داخلی در سال 92 به بازار بود که گفته می‌شد حدود 450 تا 460 هزار تن بود.

وی افزود: این کاربه اصطلاح نو کردن برنج‌های کهنه است، ‌این میزان واردات برنج معمولاً از کشورهایی غیر از هند انجام می‌شود و برنج‌های مذکور امریکایی، ‌اروگوئه‌ای یا تایلندی است و بسیار شبیه برنج‌های ایرانی بوده ولی طعم و مزه برنج ایرانی را ندارند.

این منبع آگاه ادامه می‌دهد: برنج‌های مذکور به طرز عجیبی از مراکز مخلوط کردن برنج‌ها از شمال سردر می‌آورد که معمولاً در آمل و بابل نمونه‌هایی از آنها را می‌توان یافت.

وی می‌گوید: ‌برای همین است که برخی برنج‌های ایرانی با قیمت‌های ارزان و حتی نصف قیمت‌های برنج‌های ایرانی یکدست و واقعی نیز در بازارها موجود است.

بدیهی است واردات قاچاق برنج نیز بیشتر در محدود مرزهای شرقی و از پاکستان انجام می‌شود که با افزایش تعرفه‌های واردات برنج به نام حمایت از تولیدکنندگان داخلی به کام آنها شده و واردات قاچاق نیز طی ماه‌های اخیر افزایش یافته است.

بنابه آنچه گفته شد، ‌به نظر می‌رسد بازار برنج دچار مشکل تفکر سیستمی و مصداق «ماجرای موش دم بریده» ویتنامی است و باید دست اندرکاران دولتی یکبار برای همیشه و مانند سایر کشورها بازار برنج را ساماندهی و کارها را به کاردان بسپارند.

در ویتنام زمانی که مستعمره‌ فرانسوی‌ها بود، به دلیل زیاد شدن موش ها، دولت برنامه‌ای برای مشارکت شهروندان تدوین کرد. طبق این برنامه، شهروندان موش‌ها را می‌کشتند و دفن می‌کردند و دم موش را می‌بریدند و برای دولت می‌آوردند تا پاداش خود را بگیرند.

بعد از مدتی تعداد زیادی موش‌های دم‌بریده در شهر دیده می‌شد! مردم ضمن حمایت از موش‌ها و کمک به رشد و تکثیر و زندگی آنها، دم‌های آنها را می‌بریدند و به دولت تحویل می‌دادند و دوباره موش‌ها را رها می‌کردند تا موش‌ها زاد و ولد کنند و درآمد بیشتری را به ارمغان بیاورند.

در واقع در بازار برنج و این حکایت معروف جهانی فقط به «نخستین تأثیر یک تصمیم» توجه می‌شود در حالی که اگر افق دید خود را گسترش دهیم و عمیق‌تر کنیم می‌توان دید که هر تصمیمی، زنجیره‌ای از اتفاقات را رقم می‌زند و بدون در نظر گرفتن این زنجیره نمی‌توان اثرات ناشی از یک تصمیم را تحلیل کرد. بیایید اکنون که نتیجه تصمیم‌های تکراری را در این بازار دیده‌ایم، یک بار برای همیشه با تفکری سیستمی در این باره تصمیم بگیریم.