13 ذی‌الحجه؛ سالروز درگذشت
«آقا بزرگ تهرانی»
39 سال پيش درچنين روزی 13 ذی‌الحجه،
سال 1389 هجری قمری، «شيخ آقا بزرگ
تهرانی» فقيه و كتاب‌شناس شيعه در نجف
اشرف درگذشت.
«محمدمحسن‌بن علی آقا بزرگ تهرانی» از
بزرگ‌ترين و معروف‌ترين كتاب‌شناسان شيعی
و ايرانی است، كه در 11 ربيع‌الاول 1293
قمری در تهران به‌دنيا آمد، پدر و
پدربزرگش از روحانيون اين شهر بودند و جد
بزرگش، «حاج محسن»، بازرگان بود و به ياری
«منوچهرخان معتمدالدوله گرجی»، نخستين
چاپخانه ايران را بنيان نهاده بود.
آقا بزرگ مقدمات را در مدارس دينی
«دانگی»، «پامنار»، و «فخريه» (مروی)
تهران خواند و سطح را نزد استادان فن اين
شهر فراگرفت و در كنار تحصيل، به مطالعاتی
گسترده در تاريخ، ادبيات و رجال حديث
پرداخت سپس برای ادامه تحصيل در 10
جمادی‌الثانی 1315 قمری عازم نجف شد و تا
1329 قمری در اين شهر از استادان بزرگی
هم‌چون سيد«محمدكاظم يزدی»، آخوند «ملا
محمدكاظم خراسانی»، «شيخ‌الشريعه
اصفهانی»، حاج ميرزا «حسين نوری»، شيخ
«محمدطه نجف»، سيد«مرتضی كشميری»، و ميرزا
»محمد چهاردهی» فقه و حديث آموخت.
سال 1329 قمری آقا بزرگ به كاظمين رفت و
به منظور تدوين بزرگ‌ترين كتاب‌شناسی
شيعی؛ يعنی «الذريعه الی تصانيف‌الشيعه»
به تحقيق و تتبع پرداخت، چندی بعد، به
سامرا رفت و ضمن ادامه كار خود، در مجلس
درس ميرزا «محمدتقی شيرازی» نيز حاضر شد و
در 1335 قمری به كاظمين بازگشت و دو سال
در آنجا ماند و بار ديگر به سامرا رفت.
در 1354 قمری به نجف بازگشت و به منظور
چاپ الذريعه، چاپخانه‌ای به نام
«مطبعه‌السعاده» بنياد نهاد، اما دولت وقت
عراق به بهانه‌های گوناگون مانع كار او
شد، وی جلد اول را در «مطبعه‌الغری»
به‌چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم در
نتيجه مخالفت دولت عراق، شش ماه به‌تعويق
افتاد.
آقا بزرگ برای تدوين و تكميل اين
كتاب‌شناسی به سفرهای طولانی پرداخت و از
بيشتر كتابخانه‌های عمومی و شخصی در عراق،
ايران، سوريه، فلسطين، مصر، و حجاز ديدن
كرد و به بررسی و فهرست‌برداری كتاب‌های
آن‌ها پرداخت، وی در 62 كتابخانه شخصاً
كاوش كرد و فهرست بسياری از كتابخانه‌های
ديگر را نيز مورد مطالعه قرار داد.
در آن زمان، سيد«حسن صدر» بر آن بود تا
شرح حال بزرگان شيعه را در مجموعه‌ای تحت
عنوان «وفيات‌الاعلام من الشيعه‌الكرام»
گرد آورد، اما فقط به اندكی از اين كار،
كه به سه سده نخستين تاريخ اسلام مربوط
می‌شد، توفيق يافت، آقا بزرگ دنباله كار
وی را گرفت و تدوين دايره‌المعارف رجالی
بزرگی را، شامل شرح حال عالمان شيعه از
سده 4 تا 14 قمری، آغاز كرد.
«الذريعه الی تصانيف الشيعه» (26 جلد )،
«طبقات اعلام‌الشيعه» (11 جزء، 1373 ق. ـ
1372 ش.)، «مصفی‌المقال فی مصنفی
علم‌الرجال» (تهران، 1337)، «المشيخه»
(نجف، 1356 ق.)، «هديه‌الرازی الی
المجددالشيرازی» (كربلا، 1383 ق.)،
«النقداللطيف فی نفی‌التحريف عن
القرآن‌الشريف» (خطی)، «توضيح‌الرشاد فی
تاريخ حصرالاجتهاد» (قم، 1401 ق.)، «تنفيذ
قول‌العوام بقدم‌الكلام» (خطی)،
«ذيل‌المشيخه» (نجف، 1355 ق.)،
«ياءالمفازات فی طريق مشايخ‌الاجازات»
(خطی)، «اجازات‌الروايه و الوراثه فی
القرون‌الاخيره‌الثلاثه» (خطی)، «حيات شيخ
طوسی» (نجف، 1376 ق.) و «مستدرك
كشف‌الظنون» يا «ذيل كشف‌الظنون» (تهران،
1387 ق.)
وی ابتدا برای اين مجموعه، عنوان كلی
«وفيات‌الاعلام بعد غيبه‌الامام» را
برگزيد و چون در مجلدات مربوط به سده 14
قمری ذكر نام علمای زنده را نيز مصلحت
دانست، عنوان آن را به «طبقات
اعلام‌الشيعه» تغيير داد.
فراهم شدن كتاب‌شناسی بزرگی مانند
«الذريعه»، آرزوی بسياری از دانشمندان
شيعی بود و جای خالی فهرست آثار نويسندگان
شيعی، از مدت‌ها پيش احساس می‌شد، در
فهرست‌های مشابه از آثار دانشمندان مسلمان
كه توسط پژوهشگران ديگر مذاهب تدوين
می‌شد، آثار بزرگان شيعه مورد بی‌اعتنايی
قرار می‌گرفت، به‌طوری كه «جرجی زيدان»،
اديب و مورخ عرب مسيحی معاصر، در «تاريخ
آداب‌اللغه‌العربيه»، نقش شيعه را در بنای
فرهنگ اسلامی بسيار اندك شمرده بود، اين
امر، بر فقهای شيعه گران‌آمد و تنی چند از
آنان گرد هم آمدند و سه تن از ايشان به
قصد معرفی دانشمندان اين مذهب و آثار
آنان، و رد ادعای باطل زيدان، وظايفی را
برعهده گرفتند.
شرح نقش شيعيان در علوم اسلامی به سيدحسن
صدر واگذار شد و او در كتاب «تأسيس
الشيعه‌الكرام لفنون‌الاسلام» به اين كار
پرداخت، شيخ «محمدحسين كاشف‌الغطاء»، در
بيان نادرستی و لغزش‌های كتاب جرجی زيدان،
نگارش «المراجعات الريحانيه و النقود و
الردود» را آغاز كرد و آقا بزرگ نيز تأليف
الذريعه را برعهده گرفت.
آقا بزرگ از بسياری محدثان مذاهب گوناگون
اجازه نقل حديث داشته است، در ميان
بزرگانی كه از او اجازه نقل حديث
گرفته‌اند، اين علما شايان ذكرند: حاج آقا
«حسين بروجردی»، سيد«عبدالحسين
شرف‌الدين»، شيخ «عبدالحسين امينی»، شيخ
«محمدرضا آل ياسين»، شيخ «محمدحسن مظفر»،
سيد «هبه‌الدين شهرستانی»، سيد«محمدحسين
طباطبايی»، و سيد «شهاب‌الدين مرعشی
نجفی».
آقا بزرگ در خلال، سال‌های متمادی تحقيق،
مجموعه‌ای از آثار نفيس را گردآورده بود
كه در زمان حيات خود، اين كتابخانه
ارزشمند را وقف دانشجويان علوم دينی در
نجف كرد.
آثار وی عبارتند از : «الذريعه الی تصانيف
الشيعه» (26 جلد )، «طبقات اعلام‌الشيعه»
(11 جزء، 1373 ق. ـ 1372 ش.)،
«مصفی‌المقال فی مصنفی علم‌الرجال»
(تهران، 1337)، «المشيخه» (نجف، 1356 ق.)،
«هديه‌الرازی الی المجددالشيرازی» (كربلا،
1383 ق.)، «النقداللطيف فی نفی‌التحريف عن
القرآن‌الشريف» (خطی)، «توضيح‌الرشاد فی
تاريخ حصرالاجتهاد» (قم، 1401 ق.)، «تنفيذ
قول‌العوام بقدم‌الكلام» (خطی)،
«ذيل‌المشيخه» (نجف، 1355 ق.)،
«ياءالمفازات فی طريق مشايخ‌الاجازات»
(خطی)، «اجازات‌الروايه و الوراثه فی
القرون‌الاخيره‌الثلاثه» (خطی)، «حيات شيخ
طوسی» (نجف، 1376 ق.) و «مستدرك
كشف‌الظنون» يا «ذيل كشف‌الظنون» (تهران،
1387 ق.).
آقا بزرگ پس از بيماری طولانی در 13
ذی‌الحجه 1389 قمری، در نجف اشرف درگذشت و
طبق وصيتش، در كتابخانه خود، كه آن را
برای استفاده علما و طلاب وقف كرده بود،
به خاك سپرده شد.
منبع :
خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)
