اما در خصوص اينكه مراد از لفظ " مولى " در لغت
همان " اولى است " و يا اينكه " اولى " يكى از معانى " مولى " است،
براى بدست آوردن برهان بر اين امر شما خواننده "گرامى" را كافى است
آنچه كه در كلمات مفسرين و محدثين خواهيد يافت در تفسير قول خداى تعالى
در سوره "حديد": فاليوم لا يوخذ منكم فديه و لا من الذين كفروا ماواكم
النار هى موليكم و بئس المصير بعض از مفسرين منحصرا كلمه مولى را در
تفسير اين آيه به "اولى" تفسير نموده و بعضى- اولى- را يكى از معانى
مولى دانسته- از جمله دسته اول "يعنى آنها كه مولى را منحصرا به اولى
تفسير كرده اند".
1- ابن عباس در تفسيرش- از تفسير فيروزآبادى ص 342
2- كلبى كه فخر رازى در جلد 8 تفسيرش در ص 93 از او
حكايت نموده
3- فراء- يحيى بن زياد كوفى نحوى متوفاى 207، كه
فخر رازى در جلد 8 تفسيرش در ص 93 از او حكايت نموده.
4- ابو عبيده معمر بن مثنى بصرى، متوفاى 210، كه
فخر رازى در جلد 8 تفسيرش در ص 93 از او نقل نموده و استشهاد او را به
بيت لبيد ذكر نموده بيت لبيد:
|
فغدت كلا
الفرجين تحسب انه |
مولى المخافه
خلفها و امامها |
و استاد بزرگوار مفيد نيز اين معنى را از ابو عبيده
در رساله خود كه معنى مولى تاليف نموده ذكر كرده، و شريف مرتضى در "
شافى " از كتاب خود "غريب القرآن" نيز ذكر نموده و استشهاد او را به
بيت لبيد نيز قيد كرده- و شريف جرجانى در جلد 3 "شرح المواقف" ص 271 با
نقل اين قول از او استدلال نموده براى رد بر صاحب متن.
5- اخفش اوسط. ابو الحسن سعيد بن مسعده نحوى
متوفاى. 215 اين معنى را فخر رازى در " نهايه العقول " از او و همچنين
استشهاد او را به بيت لبيد نقل نموده.
6- ابو زيد سعد بن اوس لغوى بصرى، متوفاى 215، صاحب
كتاب " جواهر العبقريه " معنى مزبور را از او نقل كرده.
7- بخارى ابو عبد الله محمد بن اسماعيل، متوفاى 215
اين معنى را در ج 7 صحيح خود ص 240 بيان نموده.
8- ابن قتيبه، متوفاى 276 "شرح حال او در ج 1 ص 161
ذكر شده" در جلد 2 " القرطين " در صفحه 164 اين معنى را عنوان نموده و
به بيت لبيد استشهاد جسته.
9- ابو العباس تغلب احمد بن يحيى نحوى شيبانى،
متوفاى 291، قاضى زوزنى حسين بن احمد، متوفاى 486 در شرح- سبعه معلقه-
در بيت لبيد نامبرده گويد: تغلب گفته: همانا مولى در اين بيت بمعناى
اولى بچيز است، مانند قول "خداى تعالى" " ماويكم النار هى مولاكم "
يعنى: آتش اولى بشما است.
10- ابوجعفر طبرى، متوفاى 310 معنى مزبور را در ج 9
تفسير خود ص 117 ذكر نموده است.
11- ابوبكر انبارى، محمد بن قاسم لغوى، نحوى،
متوفاى 328 معنى مزبور را در تفسير خود بنام "مشكل القرآن" ذكر نموده و
شريف مرتضى در " الشافى " از او نقل و استشهاد او را به بيت لبيد آورده
است، ابن بطريق نيز در " العمده " ص 55 از او نقل نموده است.
12- ابوالحسن رمانى، على بن عيسى مشهور به وراق
نحوى، متوفاى 82/384 فخر رازى در " نهايه العقول " معنى مزبور را از او
نقل نموده.
13- ابوالحسن واحدى، متوفاى 468 "شرح حال او در
صفحه 183 ج 1 مذكور است" در " الوسيط " آورده: " ماويكم النار هى
مولاكم " يعنى جايگاه شما آتش است، آتش اولى "سزاوارتر" است بشما بعلت
آنچه از گناهان مرتكب شده ايد يعنى همانا آتش است كه بر شما ولايت
ميكند، بعلت اينكه امر شما در اختيار آن ميباشد پس آتش اولى بشما است
از هر چيزى.
14- ابوالفرج ابن جوزى، متوفاى 597 "شرح حال او در
ج 1 ص 191 ذكر شده" معنى مزبور را در تفسير خود " زاد المسير " از ابى
عبيده نقل و آنرا پسنديده است.
15- ابو سالم محمد بن طلحه شافعى، متوفاى 652 اين
معنى را در " مطالب السول " ص 16 عنوان نموده.
16- شمس الدين سبط ابن جوزى حنفى، متوفاى 654 در "
التذكره " صفحه 19 آنرا ذكر كرده.
17- محمد بن ابى بكر رازى صاحب " مختار الصحاح " در
" غريب القرآن " "كه در سال 668 از آن فراغت يافته" گويد: مولى آنكسى
است كه اولى "سزاوارتر" بچيز است و از اين قبيل است قول خداى تعالى: "
ماواكم النار هى مولاكم " يعنى آن "آتش" اولى "سزاوارتر" است بشما، و
مولى در لغت بر هشت وجه است و از جمله آن هشت وجه اولى بالشى ء را بشما
آورده است.
18- تفتازانى، متوفاى 791، در " شرح المقاصد " ص
288 نقل از ابى عبيده معنى مزبور را ذكر كرده.
19- ابن صباغ مالكى، متوفاى 855 "شرح حال او در ج 1
ص 211 ذكر شده" در " الفصول المهمه " ص 28 اولى بالشى ء، را از معانى
كلمه مولى كه در قرآن عزيز استعمال شده بشمار آورده است.
20- جلال الدين محمد بن احمد محلى شافعى، متوفاى
854 در " تفسير جلالين ".
21- جلال الدين احمد خجندى، در " توضيح الدلائل على
ترجيح الفضايل " از او نقل شده كه گويد: مولى بچند معنى اطلاق مى شود،
و از جمله آن معانى اولى است، در قول خداى تعالى: " هى مولاكم " يعنى
آن "آتش" اولى بشما است.
22- علاء الدين قوشچى، متوفاى 879، همان معنى را در
شرح تجريد ذكر نموده.
23- شهاب الدين احمد بن محمد خفاجى حنفى متوفاى
1069، در حاشيه تفسير بيضاوى با استشهاد به بيت لبيد معنى مزبور را
آورده است.
24- سيد امير محمد صنعانى، در " الروضه النديه " با
نقل از فقيه حميد محلى معنى مزبور را ذكر كرده.
25- سيد عثمان حنفى مكى، متوفاى 1268، در ج 2 " تاج
التفاسير " ص 196 آنرا ذكر كرده.
26- شيخ حسن عدوى حمزاوى مالكى، متوفاى 1303 در "
النور السارى " حاشيه صحيح بخارى ج 7 س 240 گويد: " هى مولاكم " يعنى
آتش اولى "سزاوارتر" است بشما از هر جايگاهى بنا بر كفر و ترديد شما
"در دين".
27- سيد محمد مومن شبلنجى، در " نور الابصار " ص 78
همان معنى را ذكر كرده.
و از جمله گروه دوم- يعنى آنها كه "اولى" را يكى از
معانى مولى دانسته اند:
28- ابو اسحاق احمد ثعلبى، متوفاى 427 در " الكشف و
البيان " گويد: " ماويكم النار هى مولاكم " يعنى آتش يار و مونس شما و
اولى و احق است باينكه مسكن شما باشد، سپس به بيت لبيد مذكور استشهاد
نموده.
29- ابو الحجاج يوسف بن سليمان شنتميرى، متوفاى 476
در " تحصيل عين الذهب " "ط- حاشيه كتاب سيبويه" ج 1 ص 202 اين معنى را
در گفتار لبيد ذكر نموده و بايه كريمه استشهاد كرده است.
30- فراء حسين بن مسعود بغوى، متوفاى 510 در "
معالم التنزيل " همان معنى را ذكر كرده.
31- زمخشرى، متوفاى 538، در ج 2 " الكشاف " ص 435 "
آنرا ذكر و استشهاد به بيت لبيد نموده، سپس گويد: جايز نيست كه "در آيه
مباركه: هى مولاكم" مراد " هى ناصركم " باشد تا آخر.
32- ابوالبقاء محب الدين عكبرى بغدادى، متوفاى 616
در ص 135 تفسيرش آنرا ذكر نموده.
33- قاضى ناصر الدين بيضاوى متوفاى 692، در ج 2
تفسيرش ص 497 آنرا ذكر و به بيت لبيد استشهاد نموده.
34- حافظ الدين نسفى متوفاى 710/701 در تفسير خود
"حاشيه تفسير خازن" جلد 4 ص 229 آنرا بيان نموده.
35- علاء الدين على بن محمد خازن بغدادى، متوفاى
741 در ج 4 تفسيرش صفحه 229 آنرا ذكر كرده.
36- ابن سمين احمد بن يوسف حلبى، متوفاى 856 در
تفسير خود " المصون فى علم الكتاب المكنون " گويد: " هى مولاكم "، جايز
است كه مولى مصدر باشد يعنى آتش ولايت شما است، يعنى داراى ولايت شما،
و نيز جايز است اسم مكان باشد، يعنى: مكان ولايت شما، و جايز است كه
بمعناى اولى بكم باشد مانند اينكه ميگوئى " هو مولاه " "يعنى او اولى
باو است".
37- نظام الدين نيشابورى، در تفسير خود "حاشيه
تفسير رازى" ج 8 آنرا ذكر كرده.
38- شربينى شافعى، متوفاى 977 در ج 4 تفسيرش ص 200
آنرا ذكر و استشهاد به بيت لبيد نموده.
39- ابو السعود محمد بن محمد حنفى قسطنطينى متوفاى
972 در ج 8 تفسيرش "حاشيه تفسير رازى" ص 72 اين معنى را ذكر نموده سپس
بقيه معانى "مولى" را بيان كرده است.
40- شيخ سليمان جمل، در حاشيه كه بر تفسير جلالين
نوشته و آنرا به "فتوحات الهيه" ناميده و در سال 1198 از آن فراغت
يافته اين معنى را ذكر كرده است.
41- مولى جار الله، الله آبادى، در حاشيه تفسير
بيضاوى گويد: مولى مشتق از اولى است بحذف زيادتى.
42- محب الدين افندى، در كتاب خود "تنزيل الايات
على الشواهد من الابيات" چاپ سال 1281 در شرح بيت لبيد، معناى مزبور را
عنوان نموده.
اگر اين گروه كه همه پيشوايان علم عربيت و اساتيد
لغت هستند اين معنى را از معانى لغوى فقط مولى نميدانستند براى آنها
روا نبود كه آنرا به " اولى " تفسير نمايند، و اما سخن بيضاوى بعد از
ذكر معنى اولى كه گويد: و حقيقت معناى آن " محراكم " ميباشد يعنى
جايگاهى كه درباره آن سزاوار است گفته شود كه " هو اولى بكم " يعنى آن
لايقتر است بشما مانند اينكه گوئى: " هو مئنه الكرم " يعنى او مكان
گفتار گوينده است كه: " انه الكريم " يعنى براستى او كريم است يا
معناى: " اولى بكم " بمعنى: " مكانكم عما قريب " ميباشد كه از ولى
بمعناى قرب است- يا بمعنى " ناصركم " است يعنى يار شما به طبق قول شاعر
كه گفته: تحيه بينهم ضرب وجيع " يعنى سلام و تحيت ميان ايشان عبارت است
از ضربت دردناك، يا معناى " مولاكم ": متوليكم باشد، يعنى: "آتش" عهده
دار شما است چنانكه موجبات آنرا در دنيا عهده دار بوده ايد.
مقصود بيضاوى از اين شرح بيان معنى حقيقى لغوى آن
كه در آغاز بدان تصريح نموده نيست، بلكه مقصودش بيان حاصل معنى است و
مقدم داشتن اين معنى كه: " هى اولى بكم "، و استشهاد او به بيت لبيد كه
جز اين معنى "اولى" در آن احتمال داده نشده است، مشعر بر اينست كه معنى
اصلى و حقيقى كلمه "مولى" همان "اولى" است و سخن اخير او كه گفته:
جايگاهى كه درباره آن سزاوار است گفته شود الخ و نكته سنجى او در تقريب
بقيه معانى بنحوى از عبارات كه هر يك از آنها مناسب با يكى از آن معانى
است باستثناى معنى " اولى " از لحاظ تقريب معنى از وجهه لغوى نيست بلكه
معنى لغوى را با مقدم داشتن آن و استشهاد به بيت لبيد تثبيت نموده و در
اينجا مراد تقريب معنى از وجهه قصد و اراده است "بعبارت ديگر مرادش
اينست كه از آن معنى لغوى در آيه، مراد و مقصود آن معانى است كه بيان
داشته است" و آنچه در تفسير نسفى مذكور است قريب باين است.
و خازن گويد: " هى مولاكم: اى وليكم " يعنى "در آيه
مورد استشهاد" مولى بمعناى ولى است، و گفته شده كه بمعناى اولى است،
يعنى آتش اولى. "سزاوارتر" بشما است براى گناهى كه مرتكب شده ايد، و
معنى چنين ميشود: آتش است كه متولى امر شما ميشود زيرا آتش امر شما را
در اختيار گرفته و شما خود را "بسبب كفر و نفاق" تسليم آن نموده ايد،
پس آتش از هر چيزى اولى "سزاوار" تر است بشما، و گفته شده كه معناى
جمله " هى مولاكم " اينست كه: مولى و ناصرى براى شما نخواهد بود، زيرا
كسى كه آتش مولاى او باشد مولاى ديگر نداره، اه.
اما تفسير آن به ولى، اينهم منافاتى با نظر ما
ندارد زيرا ثابت و محقق شده كه ولى با مولى در معانى متعددى يكسان است
و از جمله آن معانى: اولى بامر است و قريبا اين موضوع براى شما بوضوح
خواهد پيوست انشاء الله تعالى، بنابراين هر دو قول تنها در تعبير
مغايرت دارند و در حقيقت مباينتى ندارند، و آنچه بعد از اين امر بيان
شده همانطور كه قبلا اشعار نموديم تقريبى است براى اراده معنى، و قول
سوم عبارتست از ذكر لازمه معنى خواه ولى باشد و خواه اولى، و بنابراين
بين آن نيز با آنچه از تفسير لفظ بيان شد منافاتى وجود نخواهد داشت، و
در اينجا آيات ديگرى نيز هست كه مولى در آنها به معناى اولى بامر
استعمال شده، از جمله آن آيات است: قول خداى تعالى در سوره بقره: " انت
مولانا " ثعلبى در " الكشف و البيان " ميگويد: يعنى: ناصرنا و حافظنا و
ولينا و اولى بنا.
و قول خداى تعالى در سوره آل عمران: " بل الله
مولاكم " احمد بن حسن زاهد در واجكى در تفسير خود به زاهدى گويد: يعنى
" الله اولى بان يطاع " خداوند اولى "سزاوار" تر به اينست كه اطاعت
شود.
و قول خداى تعالى در سوره توبه: " ما كتب الله لنا
هو مولانا و على الله فليتوكل المومنون " ابو حيان در جلد 5 تفسيرش در
ص 52 گويد: كلبى گفته است: " هو مولانا يعنى هو اولى بنا من انفسنا فى
الموت و الحياه " يعنى: او اولى "سزاوار" تر است بما از خود ما در مرگ
و زندگى، و گفته شده: " مالكنا و سيدنا فلهذا يتصرف كيف يشاء " يعنى
مالك ما و آقاى ما است پس براى اين سمت "كه بر ما دارد" هر طور بخواهد
تصرف مينمايد، و سجستانى عزيزى در " غريب القرآن " ص 154 گويد: يعنى
ولى ما است، و مولى بر هشت وجه است: معتق "آزاد كننده" معتق "آزاد كرده
شده" و ولى، و اولى بالشى ء، و ابن عم، و داماد، و همسايه و هم پيمان.
