افول انديشه اصلاح در جهان عرب

در جامعه عربی سنی كسی را كه بشود به عنوان " قهرمان اصلاح " به حساب‏
آورد همين سه نفر يعنی سيدجمال و عبده و كواكبی هستند كه به ترتيب از
نظر اهميت ، درجات اول و دوم و سوم قهرمانی را اشغال كرده‏اند . افراد
ديگری از پيروان اينها و خصوصا سيدجمال و عبده در مصر و سوريه و الجزاير
و تونس و مغرب پديد آمده‏اند كه داعيه اصلاح داشته و خود را ادامه دهنده‏
راه سيدجمال و عبده به شمار می‏آورده‏اند ، ولی هيچكدام آنها آن اهميت را
نيافته‏اند كه در رديف سه قهرمان سابق‏الذكر به حساب آيند ، بلكه برخی از
آنها در اثر برخی انحرافات ، به جای آنكه اصلاح كنند ، افساد كرده‏اند و
به جای آنكه مصلح به شمار آيند ، مفسد به شمار می‏روند . سيد محمد رشيد
رضا از اين جمله است . رشيد رضا بيش از هر كس ديگر سنگ اصلاح را به‏
سينه می‏زند و خود را ادامه دهنده راه سيدجمال و عبده می‏داند ، ولی او در
اثر اينكه بيش از آنكه تحت تأثير افكار سيدجمال و عبده باشد تحت تأثير
انديشه‏های ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب بود و بيش از آنكه مبلغ‏