را كم و بيش در سراسر جهان اسلامی گسترد و عبده بيشتر در اصلاح احوال‏
مصريان كوشيد . ولی شايد به دليل همين تفاوتها بايد بگوئيم كه حاصل كار
سيد جمال و حاصل كار عبده مكمل يكديگر بوده است مخصوصا كه هر دوی آنها
ضرورت بازگشت مستقيم به منابع اصلی فكر دينی ( 1 ) و توجيه عقلی احكام‏
شريعت و هماهنگی آنها با مسائل عصر ( 2 ) و پرهيز از پراكندگی و فرقه‏
بازی ( 3 ) و پافشاری بر سر احيای اجتهاد و كوشش برای شناخت روح و جوهر
دين اسلام در ورای قواعد خشك و بينش قشری علمای چاكر حكومت ، همداستان‏
بودند ، و همين خواستها و آرزوها بود كه به نام اصول اساسی تجدد خواهی‏
سنی پذيرفته شد " ( 4 ) .

پاورقی :
. 1 يعنی احساس اينكه آنچه امروز به نام اسلام در دست مسلمانان است‏
عين اسلام حقيقی نيست ، صورت تحريف شده و مسخ شده آن است .
. 2 يعنی احساس اينكه طرز شناخت مسلمين از اسلام طبق دستور بايد منطقی‏
و توأم با تعقل باشد ، نه به صورت پيروی كوركورانه از عادات موروثی ،
تا بتواند تحرك منطقی لازم را داشته باشد . و بر عكس شناخت امروز
مسلمين از اسلام شناخت كوركورانه است نه منطقی و علمی .
. 3 گويند : سيد می‏گفت مسلمانان تنها در باره يك چيز اتفاق و وحدت‏
نظر دارند و آن اينكه در باره هيچ چيز اتفاق و وحدت نظر نداشته باشند .
( اتفقوا علی ان لا يتفقوا ) .
. 4 " سيری در انديشه های سياسی عرب " صفحه . 156