روح قطع نظر از قرآن بشويم مسأله ديگری است . ما فعلا روی قرآن بحث‏
می‏كنيم . شما فعلا بايد روی قرآن بحث كنيد و من بی‏ميل هم نيستم ، بالاخره‏
مسأله‏ای است كه ما روی آن غرض خاصی نداريم ، اگر رفقا مصلحت می‏دانند
كه روی خود مسأله روح هم به طور كلی بحثی كنيم بحث می‏كنيم .
در كتاب ذره بی‏انتها گو اينكه از نظر خود آقای مهندس بازرگان بحثشان‏
ادامه بحثهای راه طی شده است ، ولی از نظر ما بكلی غير از آن بحثهاست و
بحث بسيار صحيحی است . از نظر ما اين بحث ، صد در صد بحث صحيحی است‏
و رد نظريه‏ای است كه ايشان در راه طی شده داده‏اند و ما بعد روی اين قضيه‏
بحث خواهيم كرد و مطلب درست همان است . اين كه ايشان در آنجا اينهمه‏
روی كلمه " امر " در قرآن تكيه كرده‏اند ، اگر غير از آقای مهندس‏
بازرگان می‏بود می‏گفتيم حتما حرفهای ديگران را كه در چندين صد سال پيش‏
گفته‏اند ، از كتابهای ديگران برداشته‏اند در كتاب خودشان نقل كرده‏اند ،
ولی چون می‏دانيم كه [ استنباط ] ايشان با مراجعه به كتابهای ديگر نبوده ،
از نظر من واقعا خيلی قابل تحسين بود كه چيزی را كه ديگران بعد از سالها
دقت و مطالعه از قرآن استنباط كرده‏اند ، عين همان استنباط را ايشان‏
كرده‏اند ، البته با يك اختلافات جزئی كه عرض می‏كنم .
ايشان تعبير می‏كنند كه قبلا عالم را با دو عنصر توجيه می‏كردند و با دو
عنصر جهان را نمی‏شود توجيه كرد ، عنصر ديگری [ نيز لازم است ] . يك‏
تصحيح مختصر بايد كرد كه آن چيزی را كه خودشان امر يا روح می‏نامند ، به‏
صورت يك عنصر در عرض اين دو عنصر ( كه اين سه تا بخواهند با همديگر
تركيب شوند ) نمی‏شود تصوير كرد . البته آن هم تعبير است ، نه اينكه سه‏
چيز با يكديگر تركيب می‏شوند و از مجموع مركب يك شی‏ء درست می‏شود ، يك‏
چيزی است كه بهترين تعبير از تعبيرات امروزی تعبير " بعد " است :
يك بعد ديگر . فرق است بين اينكه بگوييم روح بعد ديگری است از انسان و
اينكه بگوييم يك عنصر ديگری است از عناصر كه [ انسان ] از مجموع عناصر
تركيب شده است . ابعاد با يكديگر تركيب نمی‏شوند ، ابعاد جهات مختلف‏
يك شخصيت‏اند ، ولی عناصر را معمولا ما در جايی می‏گوييم كه اينها يك‏
واقعيت جدايی از همديگر دارند و بعد می‏آيند با همديگر تركيب می‏شوند و
مركب به وجود می‏آورند . ابعاد ، شخصيت جدا از هم ندارند ، نه اينكه قبلا
شخصيت جدايی داشته‏اند ، هر بعد قبلا وجود داشته ، بعد آمده‏اند با همديگر
تركيب شده و ضميمه شده‏اند و يك مركب