روحها بار ديگر به همان بدنهايی كه بودهاند و پوسيدهاند و متفرق و خاك
شدهاند . بعضی ديگر معاد را به همان معنی عود الی الله میگيرند ولی
میگويند عود ارواح الی الله ، جسم كه عودی ندارد به سوی خدا ، برای جسم
معنی ندارد بگوييم به سوی خدا باز میگردد ، روح است كه میتواند درجات و
مراتبی را طی كند كه به حسب آن درجات و مراتب به نشئه ربوبی نزديكتر
باشد و بنابر اين قيامت يعنی بازگشت ارواح به سوی خدا . صرف اين مطلب
را بخواهيم بگوييم ، میشود معاد روحانی مطلق كه اين بر خلاف ضرورت
تعليمات انبياست ، يعنی در تعليمات انبياء درست است كه گفتهاند عود
به سوی پروردگار ، ولی برای اين عود شكل هم معين كردهاند ، آن شكلی كه
معين كردهاند صد در صد روحانی نيست .
مسأله معاد در ميان قدمای فلاسفه اصلا مطرح نبوده ، يعنی اصلا معاد را
انبياء آوردهاند نه فلاسفه . حتی ارسطو خودش قائل به فنای روح است و
ابدا معتقد به بقای ارواح و عود ارواح و اين حرفها نيست و روح را يك
موجود فانی و قابل فنا میداند .
حكمای اسلامی از قبيل بوعلی طور ديگری معتقدند ، بوعلی میگويد كه از نظر
برهان علمی و برهان عقلی ، ارواح باقی میمانند و بازگشت میكنند به سوی
خداوند و سعادت و شقاوت آنها هم سعادت و شقاوت معنوی و عقلانی است ،
يعنی لذتها و المها ، لذتها و المهای عقلانی است ( يعنی از نوع لذتی است
كه عقل میبرد و از نوع رنجی است كه عقل میبرد ، نه از نوع لذت و المی
كه انسان از راه جسم میبرد ) . ولی بعد میگويد اين راهی است كه ما از
طريق علمی میتوانيم طی كنيم ، اين قدر میدانيم كه روح انسان فانی نمیشود
و باقی میماند و در جهان ديگری يا معذب است يا متنعم ، ولی آن مقداری
كه ما از راه دليل علمی میتوانيم بفهميم اين است كه فقط عقل انسان (
يعنی قوه عاقله انسان ) باقی میماند ، ساير قوای انسان هر چه هست ، همه
معدوم میشوند و قوه عاقله به صورت يك امر مستقل و يك شیء مستقل و يك
شخصيت مستقل كه شخصيت واقعی انسان هم همان عاقلهاش هست باقی میماند .
ولی بعد میگويد لكن معاد جسمانی هم چيزی است كه پيغمبر به آن خبر داده
است ، صادق به آن خبر داده است ، ما معاد جسمانی را هم قبول میكنيم به
اعتبار اينكه مخبر صادق به آن خبر داده است . پس در واقع اين طور
میگويد كه دليل علمی و عقلی ، ما را فقط در حد معاد روحانی راهنمايی
میكند ولی اينكه معاد جسمانی باشد ، چيزی است كه ما از راه عقل
نمیتوانيم كشف كنيم ولی چون مخبر صادق خبر داده
|