اجزائی كه پيدا شده اگر قابل تجزيه باشند آنها را هم باز تجزيه كنيم ، در
نهايت امر برسيم به اجزا غير قابل تجزيه ، در باب تعاريف نيز اگر ما
بخواهيم به كنه يك تصور برسيم جز اينكه آن را در ظرف ذهن تحليل كنيم به‏
اجزائش و اجزائش را به اجزا اجزائش تا برسيم به اجزا اوليه ، راه‏
ديگری وجود ندارد . اما [ اينكه ] اين لابراتوار ذهن بشر قدرت چنين‏
تجربه‏ای را دارد يا ندارد يك مطلب است ، راه اين است مطلب ديگری‏
است . راجع به اينكه بشر چنين قدرتی دارد يا ندارد ، بحثی است كه حتی‏
از زمان فارابی شروع شده كه گاهی گفته‏اند كار بسيار مشكلی است ، گاهی‏
گفته‏اند كار نشدنی است ، يعنی مساله تعريف كردن اشيا به اجزا اوليه "
حد تام " به اصطلاح منطقيين ) ، به دست آوردن حد تام يعنی تجزيه كردن‏
نهايی عناصر فكری ، يك عمل غيرممكن است ، به تعبير ديگر اجناس و فصول‏
اشيا را دقيقا به دست آوردن گفته‏اند يا متعسر است و يا متعذر . امروز
هم راه بهتری برايش پيدا نكرده‏اند . با عمل ، تعريف يك شی را نمی‏شود
به دست آورد . امروز و ديروز آخرش رسيده‏اند به اينكه در مقام تعريف‏
اشيا ، اشيا را به خواص و آثارشان بايد تعريف كرد نه به ماهيتشان . اين‏
در باب تصورات .
در باب تصديقات هم آنها مبادی تصديقات را متعدد می‏دانستند . اين‏
ديگر در ابتدائی‏ترين منطقها هست . می‏گفتند مبادی برهان شش چيز است :
بديهيات اوليه ( كه نه منتهی به حس باطنی می‏شود و نه حس ظاهری ) ،
محسوسات ، وجدانيات ، تجربيات ، فطريات و متواترات . در ميان اينها
لااقل دوتايشان كه محسوسات و تجربيات باشد يعنی عمل ، يعنی تصديقی كه از
مشاهده گرفته‏ايم ، تصديقی كه از مبدا تجربی گرفته‏ايم . پس اين يك تهمت‏
است كه بگوييم به طور كلی علم قديم انديشه را فقط از انديشه می‏خواهد و
به غير انديشه اساسا تكيه ندارد .
ثانيا اين نظريه كه در همه جا انديشه را با عمل بايد ثابت كرد و
انديشه را با انديشه نمی‏شود ثابت كرد ، يعنی بی‏ارزشی قياس منطقی ،
مطلبی است كه ما در اصول فلسفه و جاهای ديگر بحث كرده‏ايم و اين مطلب‏
صددرصد غلط است . يكی از مبادی استدلال انسان بديهيات اوليه است و
بديهيات اوليه به هيچ وجه استناد به حواس ندارد و نمی‏تواند داشته باشد
از باب اينكه بديهيات اوليه از عناصری تشكيل می‏شود كه آن عناصر
نمی‏تواند محسوس باشد ، بلكه مبادی اوليه فكر بشر مباديی است كه از
عناصری تشكيل شده كه مبدا حسی ندارند ، برای اينكه در آن مبادی اوليه‏
مفهوم