و همه چيز ديگر روبنا ، ولی به حكم اينكه هيچ‏چيزی علت محض نيست و
هيچ‏چيزی معلول محض نيست ، روبنا هم بر زيربنا اثر می‏گذارد . تنها اين‏
زيربنا نيست كه بر روبنا تاثير می‏كند ، به حكم اصل تاثير متقابل كه يكی‏
از اصول ديالكتيك است روبنا هم بر زيربنا اثر می‏گذارد . اين ، تعديل‏
خيلی بزرگی است ، يعنی تا حد زيادی اقتصاد را از اصالت می‏اندازد .
منتها اينها در اينجا توضيح كافی نداده‏اند ، چون از اصل تز كه نخواستند
دست بردارند ، می‏گويند ما تعديلی در اين تز وارد كرديم .
حال می‏خواهيم ببينيم ماهيت اين تز در چه حدی محفوظ مانده و چه حد
تعديلات بر آن وارد شده است . يك وقت هست تعديلات در حدی است كه اصل‏
تز را از بين می‏برد ، تبديل می‏شود به تز ديگری ، آن ديگر تعديل نيست .
می‏گويند ميرزای شيرازی و يك طلبه‏ای با همديگر در ايام طلبگی نان و دوغ‏
می‏خوردند ، آن طلبه - حالا گرسنه بود يا به علت ديگر - می‏خواست دوغ زياد
شود ، مرتب روی آن آب می‏ريخت ، بعد می‏گفت كه " كل ما كثر ماوه قل‏
داوه " يعنی هرچه آبش بيشتر باشد سالمتر است ، يعنی مرضش كمتر است .
ميرزا گفت آخر به شرطی كه مرجع ضمير برايش باقی بماند(خنده حضار) .
اينقدر آب می‏ريزی كه ديگر مرجعی برای ضمير باقی نمی‏ماند . حالا تعديلات‏
يك تز هم مشروط به اين است كه اصل تز باقی بماند و الا اينقدر تعديلات‏
بكنيم كه اصل تز از بين برود آن مرجع ضمير از بين رفته ، چيزی موجود
نيست .
در اينجا ما توضيحی از خودمان می‏دهيم . يك وقت هست كسی اساسا در اصل‏
عليت منكر می‏شود كه يك شی علت باشد و ديگری معلول ، و می‏گويد هر علتی‏
به همان اندازه كه علت است معلول است و به همان اندازه كه معلول است‏
علت است . اگر اين حرف را بزنيم مساله زيربنا و روبنا از بين می‏رود به‏
جهت اينكه اصلا چرا ما يكی را می‏گوييم " زيربنا " و يكی را می‏گوييم [
(روبنا " ؟ می‏خواهيم يك سازمانی را نشان بدهيم ، می‏خواهيم بگوييم‏
همان‏طور كه در يك ساختمان آن زيرسازی كه در آن هست اساس است و باقی‏
ديگر را بر روی آن ساخته‏اند ، اگر آن متزلزل بشود ، اگر خرابی بر آن وارد
بشود روبنا قهرا خراب می‏شود ولی اينچنين نيست كه اگر روبنا خراب بشود
زيربنا خراب بشود ، يعنی می‏خواهيم يكی را تابع و يكی را متبوع بگيريم ،
يكی را فرع و يكی را اصل بگيريم ، در مفهوم " زيربنا " و " روبنا) ]
نيز اصل بودن و فرع بودن هست . در علت و معلول ، علت اصل است و معلول‏
فرع . اگر برای