. 5 روابط اجتماعی
حال اگر " مناسبات اجتماعی " يا " روابط اجتماعی " میگوييم ، روابط اجتماعی شامل روابط توليدی هم میشود ولی يك معنی اعم و وسيعتری است ، چون روابط توليدی يعنی روابط انسانها از نظر مواد توليدی ، ولی روابط اجتماعی يعنی روابط انسانها با يكديگر از نظر اينكه با هم زندگی میكنند و زندگی اجتماعی دارند . آن روابط ممكن است كه روابطی باشد نه از نظر امور توليدی بلكه از نظر مثلا رابطه حاكم و محكوم ، اينكه مثلا حكومت چگونه باشد . اين خودش يك رابطه اجتماعی است ميان افراد . اساسا رابطه بردگی ، اينكه يك انسان مالك انسان ديگر باشد ، يك نوع رابطه اجتماعی است نه رابطه ميان دو انسان از نظر مواد توليدی . اين را هم میگويند " روابط اجتماعی " . علی الظاهر ( علی الظاهر كه میگويم برای اينكه بعد ببينيم چيز ديگری به نظر میرسد يا نه.) آنچه را كه ما " زيربنا " میگوييم شامل ابزار توليد، نيروهای توليدی(با تفاوت مختصری كه با ابزار توليد دارد)و وجه توليد و شيوه توليد میشود و اما " روبنا " همانهاست كه شامل روابط اجتماعی و روابط توليدی میشود . مثلا اگر ابزار توليد در حد ابتدايی باشد و وجه توليد يعنی شيوه توليد خصوصی باشد اقتضا میكند كه رابطه توليد ، مالكيت اختصاصی باشد . اما اگر ابزار توليد ، تكامليافتهتر و شيوه توليد ، دستهجمعی باشد آن وقت اقتضا میكند كه روابط توليدی هم اشتراكی باشد . حال اگر ابزار توليد تكامل پيدا كرد و وجه توليد اجتماعی شد ولی مالكيت در حد اختصاصی باقی ماند ، میگويد وقتی كه ابزار توليد ابزار دستی بود و شيوه توليد هم