نظام طولی
مقصود از نظام طولی علت و معلول ، ترتيب در آفريدن و خلق اشياء ، و به اصطلاح ترتيب در فاعليت خدا نسبت به اشياء و صدور اشياء از اوست . علو ذات پروردگار و قدوسيت او اقتضاء دارد كه موجودات ، رتبه به رتبه و پشت سر يكديگر نسبت به او قرار داشته باشند ، صادر اولی باشد ، صادر دومی باشد ، صادر سومی باشد ، و هكذا ، يكی پس از ديگری ايجاد شوند و هر كدام معلول ما قبل خود باشند . البته مقصود ، اول بودن و دوم و سوم بودن زمانی نيست ، در آنجا زمان مطرح نيست ، خود زمان يكی از مخلوقات است . آنچه در لسان دين ، به عنوان ملائكه و جنود الهی و رسل الهی ( رسل تكوينی نه رسل تشريعی ) و مقسمات امر و مدبرات امر آمده است ، و مفاهيمی مانند عرش ، كرسی ، لوح و قلم ، كه وجود يك سلسله تشكيلات معنوی و الهی را برای خدا معرفی میكند ، همه برای تفهيم همين حقيقت است كه خدای متعال ، آفرينش را با نظام خاص و ترتيب مشخص ، اراده و اجرا میكند . اين مطلب را حكما با اصطلاح و زبان مخصوص بيان كردهاند و در معارف اسلامی با زبان ديگر بيان شده است . ما همان زبان اسلامی را كه شيرين تر و رساتر است انتخاب میكنيم : در اين نظام ، ذات حق در رأس همه موجودات قرار دارد و ملائكه ، مجريان فرمان او هستند ، بين خود ملائكه نيز سلسله مراتب محقق است : بعضی رياست و فرماندهی دارند و بعضی از اعوان و انصار بشمار میروند ، ميكائيل فرشته مأمور ارزاق ، و عزرائيل ملك موت و موكل بر قبض ارواح است ، و برای هر يك از آندو ، اعوان و يارانی نيز وجود دارد ، هر ملكی پستی مشخص و جايی معين دارد : « و ما منا الا له مقام معلوم »( 2 ) . " هر يك از ما فرشتگان ، مقام معينی داريم " .پاورقی : . 1 قمر / . 49 . 2 الصافات / . 164