پاورقی : . 1 قمر / 49 - . 50
ناچاريم آنچه يك نوبت گفتهايم ، بار ديگر با بيانی ديگر تكرار كنيم و
بالاخره دشواری يك بحث عميق را بر خود هموار سازيم و به اميد دست يافتن
به نتيجهای عالی و دلچسب ، دنباله بحث پيشين را بگيريم و اجبارا قدری
فيلسوف شويم .
چنانكه قبلا اشاره شد ، در حكمت الهی ، اين بحث ، تحت عنوان "
كيفيت صدور موجودات از ذات باری " مطرح میگردد . موضوع بحث اين است
كه : آيا اراده خدا بطور جدا جدا به آفرينش موجودات تعلق میگيرد ؟ مثلا
اراده میكند و آقای " الف " را میآفريند ، اراده ديگری میكند و آقای
" ب " را میآفريند و اراده سومی میكند و فرضا شیء " ج " را خلق
میكند ، و همين طور هر چيزی را با ارادهای جداگانه و مخصوص به آن چيز
خلق میكند ؟ يا آنكه همه اشياء را با يك اراده واحد و بسيط ايجاد
مینمايد ؟
گروهی از متكلمين كه در معارف الهی ، " سطحی " فكر میكنند طرفدار
احتمال اولاند ، ولی آنچه را كه دلائل دندان شكن عقلی و براهين قاطع فلسفی
اثبات میكند و شواهدی از قرآن كريم نيز بر درستی آن هست ، نظريه دوم
است . به موجب اين نظريه ، همه جهان ، از آغاز تا انجام ، با يك اراده
الهی بوجود میآيد ، يعنی بی نهايت چيز بوجود میآيد و همه با اراده خدا
بوجود میآيد ولی نه با اراده های جدا جدا ، بلكه فقط با يك اراده ، آن
هم يك اراده بسيط ، چنانكه قرآن كريم میفرمايد :
« انا كل شیء خلقناه بقدر 0 و ما امرنا الا واحدش كلمح بالبصر »( 1 ) .
" ما همه چيز را با اندازه و قدر مشخص آفريدهايم و كار ما جز يكی
نيست ، همچون چشم بر هم زدن " .
به موجب اين عقيده ، برای آفرينش ، نظام خاص و قانون و ترتيب معينی
است و اراده خدا به وجود اشياء ، عين اراده نظام است . از همينجا است
كه قانون علت و معلول و يا " نظام اسباب و مسببات " بوجود میآيد .
معنای " نظام اسباب و مسببات " اين است كه هر معلولی علت خاص ، و
هر علتی معلول مخصوص دارد ، نه يك معلول مشخص ممكن است از هر علتی
بدون واسطه صدور يابد و موجود گردد و نه يك علت معين میتواند هر معلولی
را بی واسطه ايجاد كند . در حقيقت ، هر موجود و هر شيئی در نظام علت و
معلول ، جای مشخص و مقام معلومی دارد ، يعنی آن معلول ، معلول شیء
پاورقی : . 1 قمر / 49 - . 50 |