رو گردان می‏شوند ، همچنانكه اگر كوهستانها و سرزمينهای مرتفع نبود سرزمين‏
دشت نبود و آب از بالا به پايين سرازير نمی‏شد .
در حقيقت ، جاذبه زيبارويان از دافعه زشت رويان نيرو می‏گيرد .
جادوگری و افسونگری زيبايی از صدقه سر بيفروغی زشتی است . زشتها بزرگ‏
ترين حق را بر گردن زيباها دارند . اگر زشتها نبودند زيباها جلوه و رونق‏
نداشتند . اينان معنا و مفهوم خود را از آنان گرفته اند . اگر همه يكسان‏
بودند نه تحركی بود و نه كششی و نه جنبشی و نه عشقی و نه غزلی و نه دردی‏
و نه آهی و نه سوزی و نه گدازی و نه گرمی و حرارتی .
اين يك پندار خام است كه گفته می‏شود اگر در جهان همه چيز يكسان بود ،
جهان بهتر بود . گمان می‏كنند كه مقتضای عدل و حكمت اين است كه همه‏
اشياء همسطح باشند ، و حال آنكه فقط در همسطح بودن است كه همه خوبيها و
زيباييها و همه جوش و خروش ها و همه تحركها و جنبشها و نقل و انتقال‏ها
و سير و تكامل‏ها نابود می‏گردد . اگر كوه و دره ، همسطح بودند ديگر نه‏
كوهی وجود داشت و نه دره‏ای . اگر نشيب نبود فرازی هم نبود . اگر معاويه‏
نمی‏بود ، علی بن ابی‏طالب با آنهمه شكوه و حسن وجود نمی‏داشت . " در
كارخانه عشق از كفر ناگزير است " .
البته نبايد تصور كرد كه صانع حكيم برای آنكه نظام موجود نظام احسن‏
بشود ، موجوداتی كه برای همه آنها علی السويه ممكن بوده است كه زيبا يا
زشت باشند ، و او برای آنكه نظرش به كل و مجموع بوده است ، يكی را كه‏
ممكن بود زيبا باشد زشت قرار داد و ديگری را كه ممكن بود زشت باشد زيبا
قرار داد و با قيد قرعه و يا يك اراده گزاف مابانه هر يك از آنها را
برای پست خود انتخاب كرد .
قبلا گفتيم كه نظام جهان ، چه از نظر طولی و چه از نظر عرضی ، يك نظام‏
ضروری است . خداوند متعال به هر موجودی همان وجود و همان اندازه از كمال‏
و زيبايی را می‏دهد كه می‏تواند بپذيرد ، نقصانات از ناحيه ذات خود آنها
است نه از ناحيه فيض باری تعالی .
معنی اينكه زشتی مثلا فلان فايده را دارد اين نيست كه فلان شخص كه ممكن‏
بود زيبا باشد مخصوصا زشت آفريده شد تا ارزش زيبايی فلان شخص ديگر روشن‏
شود تا گفته شود كه چرا كار برعكس نشد ؟ بلكه معنيش اين است كه در عين‏
اينكه هر موجودی حداكثر كمال و جمالی كه برايش ممكن بود دريافت كرده‏
است ، آثار نيكی هم بر اين اختلاف مترتب است ، از قبيل ارزش يافتن‏
زيبايی ، پيدايش جذبه و تحرك و غيره . تشبيهی كه اكنون ذكر می‏كنيم شايد
مطلب را روشن تر كند .