افرادی از كشورشان در گرسنگی و بيماری و جهل و بيخبری بسر برند ، آنچه‏
مهم است سربلندی و افتخار كشورشان است . خرج اين برنامه‏ها به قدری‏
سنگين و كمرشكن است كه پشت مردم اين كشورها را خم كرده است و با وجود
اينكه آن دولتها بيش از پنجاه درصد ثروت دنيا را با لطائف الحيل‏
می‏ربايند باز دچار كسر بودجه هستند .
مسأله اين است كه اگر بودجه كلان ، در يك برنامه اقتصادی يا بهداشتی‏
يا فرهنگی كه به نفع عموم طرح شده است مصرف گردد ممكن است رفاه و
آسايش و آزادی زيادی برای افراد ملت بوجود آورد ، ولی اگر اين بودجه ،
صرف همين برنامه‏ها گردد - در حالی كه همه افراد را له می‏كند - موجب‏
افتخار و سيادت آن اجتماع می‏گردد .
طرفداران اصالت اجتماع می‏گويند : در درجه اول بايد قدرت و افتخارات‏
اجتماع را مورد اهميت قرار داد ، و طرفداران اصالت فرد می‏گويند : در
درجه اول بايد منافع و آسايشها و آزاديهای افراد مورد توجه قرار گيرد .
غرض از طرح اين موضوع ، توجه دادن به اين نكته است كه حساب جزء غير
از حساب كل است . ممكن است چيزی كه برای جزء زيانمند و زشت است برای‏
كل سودمند و زيبا باشد .

تفاوت ظرفيتها

در مورد جامعه‏های بشری ، چنانكه گفتيم گاهی بين جزء و كل تزاحم پديد
می‏آيد ، يعنی گاهی لازم می‏آيد كه به خاطر رعايت صلاح اجتماع ، فردی از
حقوق خودش محروم گردد . ولی در مورد نظامات طبيعی جهان چنين نيست . در
اينجا به هيچ جزئی به خاطر اينكه مجموعه جهان زيبا گردد ستم نشده است .
از آنچه در بخش دوم تحت عنوان " راز تفاوتها " بيان كرديم روشن شد
كه اختلافها و تفاوتهايی كه مجموعه جهان را به صورت يك تابلوی كامل و
زيبا درآورده است اختلافهای ذاتی است ، پستها و موقعيتهايی كه در
آفرينش برای موجودات ، معين شده است مانند پستهای اجتماعی نيست كه‏
قابل تبديل و تغيير باشد .
اين پستها نظير خواص اشكال هندسی ، ذاتی موجودات است . وقتی می‏گوييم‏
خاصيت مثلث اين است كه مجموع زاويه‏هايش برابر با دو قائمه است و
خاصيت مربع اين است كه مجموع زوايايش برابر با چهار قائمه است‏
معنايش اين نيست كه