به هر حال همچو دائره‏ای به نام امر به معروف و نهی از منكر در تاريخ‏
اسلام به وجود آمده و دايره وسيعی بوده است . هر چند حسبه و احتساب از
آن نظر كه وابسته به دستگاه حكومت و خلافت بوده نمی‏توانسته كاملا اسلامی‏
باشد ، اما نظر به اينكه خواسته مردم در مورد اجرای احكام و مقررات‏
اسلامی آنرا به وجود آورده بود ، نسبة دائره مفيد و ثمر بخشی بوده است ،
و حتی كتابهای بسيار خوب و نفيس در موضوع حسبه و وظائف محتسب نوشته‏
شده است .
اخيرا كتابی ديدم به نام " معالم القربة فی احكام الحسبه " كه يكی از
فقهاء شافعيه نوشته است و يكنفر مستشرق اروپائی نسخه آنرا در اروپا به‏
چاپ رسانيده است . كتاب نفيسی است . وقتی كه انسان اين كتابها را
می‏بيند متوجه می‏شود كه در گذشته به چه دقائقی از اصلاحات اجتماعی توجه و
عنايت كرده‏اند و شعور دينی مسلمانان چقدر وسعت داشته ! روی احساس‏
وظيفه دينی و شرعی و اصل امر به معروف و نهی از منكر وظيفه خود
می‏دانسته‏اند كه در جميع شؤون زندگی اصلاحات به عمل آورند .

قلمروی دايره احتساب

جرجی زيدان می‏گويد دايره احتساب در قديم همان كاری را می‏كرده كه امروز
شهرداريها می‏كنند . من عرض می‏كنم البته بسياری از كارهائی كه امروز
شهرداری می‏كند در آنروز دائره احتساب انجام می‏داده است . مثلا در
كتابهائی كه راجع به وظيفه محتسب نوشته شده نوشته‏اند كه محتسب بايد
مراقب باشد كه لبنيات فروش روی شير و ماست را بپوشد كه مگس و حشرات‏
روی آنها ننشيند و كثيف و آلوده نشود ، يا آن