مرز توحيد و شرك

مرز دقيق توحيد و شرك - چه توحيد و شرك نظری و چه عملی - چيست ؟ چه‏
نوع انديشه‏ای انديشه توحيدی است و چه نوع انديشه‏ای انديشه شركی ؟ چه نوع‏
عملی عمل توحيدی است و چه نوع عملی عمل شركی ؟ آيا اعتقاد به موجودی غير
خدا شرك است ( شرك ذاتی ) و لازمه توحيد ذاتی اين است كه به موجويت‏
هيچ چيز غير از خدا - و لو به عنوان آفريده او - اعتقاد نداشته باشيم (
نوعی وحدت وجود ) ؟
بديهی است كه مخلوق خدا فعل خداست ، فعل خدا خود شانی از شؤون اوست‏
، و ثانی او و در قبال او نيست . مخلوقات خداوند تجليات فياضيت او
هستند . اعتقاد به وجود مخلوق از آن جهت كه مخلوق است ، متمم و مكمل‏
اعتقاد به توحيد است نه ضد توحيد . پس مرز توحيد و شرك ، وجود داشتن و
وجود نداشتن شی‏ء ديگر ، هر چند مخلوق خود او ، نيست .
آيا اعتقاد به نقش مخلوقات در تاثير و تاثر و سببيت و مسببيت ،
شرك است ( شرك در خالقيت و فاعليت ) ؟ و آيا لازمه توحيد افعالی اين‏
است كه نظام سببی و مسببی جهان را انكار كنيم و هر اثری را مستقيما و
بلاواسطه از خدا بدانيم و برای اسباب هيچ نقشی قائل نباشيم ؟ مثلا معتقد
باشيم كه آتش نقشی در سوزانيدن و آب در سيراب كردن و باران در
رويانيدن دوا در بهبود بخشيدن ندارد . خداست كه مستقيما می‏سوازند و
مستقيما سيراب می‏سازد و مستقيما می‏روياند و مستقيما بهبود می‏بخشد ، بود
و نبود اين عوامل ،