3 آيا طبيعت تاريخ مادی است ؟
اينكه طبيعت تاريخ چه طبيعتی است ، آيا طبيعت اصلی تاريخ فرهنگی است يا سياسی است يا اقتصادی است يا مذهبی است يا اخلاقی است و بالاخره آيا طبيعت اصلی تاريخ مادی است يا معنوی و يا طبيعتی مزدوج است ، از مهمترين مسائل مربوط به تاريخ است . تا اين مسأله حل نگردد شناخت ما از تاريخ ، شناخت صحيح نخواهد بود . بديهی است كه همه عوامل مادی و معنوی نامبرده دربافت تاريخ مؤثر بوده و هست . سخن در اوليت و تقدم و اصالت و تعيين كنندگی است . سخن در اين است كه كداميك از اين عوامل روح اصلی تاريخ و هويت واقعی او را تشكيل میدهد ؟ كداميك از اين عوامل میتواند ساير عوامل را توجيه و تفسير كند ؟ كداميك از اينها زيربناست و ساير عوامل روبنا ؟ معمولا صاحبنظران ، تاريخ را يك ماشين چند موتوره میدانندپاورقی : . 1 همان مأخذ و همان صفحه .