تحول و تطور تاريخ
آنچه تاكنون گفته شد درباره يكی از دو مسأله مهم تاريخ يعنی ماهيت تاريخ بود كه آيا مادی است يا غيرمادی ؟ مسأله مهم ديگر تحول و تطور تاريخ انسانی است . میدانيم كه انسان موجود اجتماعی منحصر به فرد نيست ، پارهای جاندارهای ديگر نيز بيش و كم زندگی اجتماعی و موجوديت اجتماعی دارند ، زندگیشان با تعاون و همكاری و تقسيم وظايف و مسؤوليتها تحت يك سلسله قواعد و قوانين منظم صورت میگيرد . همه میدانيم كه زنبور عسل اينچنين جانداری است . اما يك تفاوت اساسی ميان موجوديت اجتماعی انسان و موجوديت اجتماعی آن جانداران وجود دارد و آن اين است كه زندگی اجتماعی آن جانداران ثابت و يكنواخت است ، تحول و تطوری در نظام زندگی آنها ، و به تعبير موريس مترلينگ ، در تمدن