علل معنوی نيستيم كه مثلا دعا يا صدقات و همچنين ظلم و ستم و پامال كردن‏
حقوق در چه شرايطی عكس العملهايی ايجاد می‏كند . شايد توضيح و شرح اين‏
مطلب با توجه به قضايا و مشهودات و تجربياتی كه افراد بشر دارند كتابی‏
پرحجم را تشكيل دهد . مقصود ما فقط تذكر اين نكته بود كه از مثالهايی كه‏
گفته شد اين توهم پيش نيايد كه سلسله علل و معلولات جهان منحصر است به‏
امور مادی و محسوس .

چون قضا آيد . . .

در اخبار و رواياتی كه از رسول اكرم ( ص ) يا ائمه اطهار ( ع ) رسيده‏
است ، مطلبی به اين مضمون به چشم می‏خورد : اگر قضا و قدر بيايد ، اسباب‏
و علل مخصوصا عقل و قوه تدبير انسان از كار می‏افتد . اين مطلب در
ادبيات فارسی و عربی به همين مضمون منعكس است .
در جامع الصغير چندين حديث در اين معنی از رسول اكرم نقل می‏كند ، از
آن جمله :
« ان الله اذا اراد امضاء امر نزع عقول الرجال حتی يمضی امره ، فاذا
امضاه رد اليهم عقولهم و وقعت الندامة . »
هر گاه خدا بخواهد كاری به انجام رسد خردهای مردم را از آنها جدا می‏كند
تا وقتی كه امر خود را به انجام رساند . همينكه به انجام رساند ، خردهای‏
آنها را به آنها باز می‏گرداند و در اين وقت است كه پشيمانی صورت‏
می‏گيرد .