پاورقی : > تصاوير اشياء و معانی همواره در حافظه مضبوط است و هيچگاه محو نمیشود ولی دماغ همچون پرده است كه بر حافظه كشيده شده و ذاكره قوهای است از دماغ كه به موجباتی و در اوقاتی پرده را پس میكشد و آنچه در حافظه مضبوط است به ياد میآورد . " ذاكره " عمل است ، عمل كار بدن است ، و دماغ كه ذاكره را صورت میدهد جزئی از بدن است ، ولی " حافظه " انبار صور است و صور ذوات نيستند بلكه معانیاند و معانی در مكان نيستند " . دليل بر اينكه به واسطه طول مدت يا عروض اختلالات مغزی ، صور ادراكی معدوم نمیشوند و فقط قدرت يادآوری و احضار آنها كه احتياج به ماده دارد از روح سلب میشود اين است كه آزمايشهای متعدد روانی ثابت كرده است كه در حالات غير طبيعی يا فشارهای غير عادی كه بر روح وارد میشود ناگهان تمام خاطرات گذشته كه انسان آنها را فراموش كرده است به ياد میآيد . اين مطلب در روانشناسی جديد مورد تسلم است ، ما اينجا فقط به نقل كلام خود دكتر ارانی كه عقايد مادی دارد و روح را فقط به عنوان خاصيت مخصوص ماده میشناسد اكتفا میكنيم . وی در صفحه 117 پسيكولوژی میگويد : " هنوز بهطور اطمينان معلوم نشده است آيا تمام قضايايی كه در لحظههای متوالی زندگانی توليد میشود در روح ثابت و باقی است يا نه ؟ از يك طرف ملاحظه مینماييم قضايای اغلب دقايق دوره زندگانی خود را به كلی فراموش كردهايم ب ه قسمی كه هيچوقت ديگر نمیتوانيم آنها را در روح دوباره توليد كنيم يعنی به ياد بياوريم ، اما از طرف ديگر امتحانات متعدد نشان میدهد در حالات غير طبيعی مثلا هيپنوز ، اشخاصی كه حشيش استعمال كردهاند ، اشخاصی كه به واسطه گرسنگی مشرف به مرگ میباشند و غيره ، پس از برطرف شدن عامل غير طبيعی ، اين اشخاص اظهار مینمايند قضايای بعيدالعهد دوره حيات خود را به ياد آوردهاند . " بعضی از علمای ديگر نيز تصريح كردهاند كه اشخاص در دم احتضار جميع اموری را كه در مدت زندگانی ادراك كردهاند در يك " آن " به ياد میآورند . >