چنانكه دانشمندانی كه با هرگونه وسائل تحرز از خطا خودشان را مجهز
كرده‏اند از خطا مصون نمانده و يكی پس از ديگری از پای در آمده‏اند ، پس‏
چگونه می‏توان به وجود واقعيتی وثوق و اطمينان پيدا كرد ؟

پاسخ

كسی ( 1 ) نمی‏تواند مدعی شود كه ما در جهان معلومات خطا و لغزش‏
نداريم و يا

پاورقی :
> هست نشان می‏دهد و يا آتش آتش چرخان را در حال گردش به شكل دايره‏
و قطره باران را كه از آسمان فرود می‏آيد به شكل خط نشان می‏دهد ، و همچنين‏
ساير حواس ، مثلا گرمی و سردی به وسيله حس لامسه دانسته می‏شود ، اگر فرض‏
كنيم يك دست ما گرم و دست ديگر سرد باشد و هر دو را در آب نيم گرم‏
فرو ببريم با يك دست آن آب را سرد و با دست ديگر آن را گرم احساس‏
می‏نماييم .
خطاهای حواس بسيار زياد است و انواعی دارد و در كتب علمی و فلسفی‏
مسطور است . بعضی از دانشمندان معتقدند انواع خطاهای حواس بالغ بر
هشتصد نوع می‏باشد .
. 1 وقوع خطا در بعضی موارد سبب نمی‏شود كه ما از جميع معلومات خود
حتی از فطريات و حقايق مسلمه سلب اعتماد نموده و منكر جميع واقعيتهای‏
خارج كه از راه علم به آنها رسيده‏ايم بشويم ، بلكه خود همين پی بردن به‏
خطا دليل بر اين است كه ما يك سلسله حقايق مسلمه داريم كه آنها را
مقياس قرار داده‏ايم و از روی آنها به اين خطاها پی برده‏ايم و اگر نه ،
پی بردن به خطا معنی نداشت زيرا با يك غلط ، غلط ديگری را نمی‏توان‏
تصحيح كرد .
و بعلاوه دانشمند ايده‏آليست با همه خطاهايی كه از حس ديده هيچگاه نشده‏
كه چشم خود را ببندد و در كوچه و خيابان راه برود يا راه و چاه را كه‏
می‏بيند هر دو در نظرش مساوی باشند و هر دو را به عنوان دو " انديشه "
تلقی نمايد ، و همچنين با همه خطاهايی كه از عقل ديده هيچگاه نشده از
استدلال عقلی لب ببندد ، بلكه خود همين شبهات ايده‏آليسم به صورت استدلال‏
عقلی بيان شده است و اگر استدلال عقلی باطل باشد خود اين استدلال هم باطل‏
است .