پس " « و ما ظلمناهم و لكن كانوا هم الظالمين »" كسی كاری نكرده ،
همانی است‏كه خودت با خودت آورده‏ای و تا ( ابد ) هم با تو خواهد بود .
اين البته راجع به همان افرادی است كه در جهنم خالد هستند ، و البته‏
ما می‏دانيم كه اين در وقتی است كه منشأ جهنمی شدن انسان اين باشد كه‏
دشمنی با حق و حقيقت ملكه و صورت انسان شده باشد ، فعليت انسان آن‏
باشد ، ولی اين را هم البته می‏دانيم كه بسياری از عذابها به نص خود آيه‏
قرآن پايان پذيرفتنی است ، يعنی همه اهل جهنم اين طور نيستند كه برای‏
ابد ( در آنجا ) باقی بمانند . در سوره " عم " می‏خوانيم كه " « لابثين‏
فيها احقابا »" ( 1 ) اصطلاحی است كه قرآن آورده : احقابی درنگ می‏كنند
. مختلف است : كمتر ، زيادتر . آنهايی كه آن اصل جوهر انسانی‏شان فاسد
نشده و آن اصل حقيقت و تسليم در مقابل حق شان از بين نرفته و تبديل به‏
دشمنی با حق و حقيقت نشده ، مثلا گناهانی از قبيل گناهان كبيره برايشان‏
پيدا نشده ، عذاب را می‏كشند ( ولی ) اين عذابها برای آنها خاصيت تصفيه‏
دارد ، تدريجا تصفيه می‏شوند ، وقتی كه تصفيه شدند نجات پيدا می‏كنند .
حال افرادی كه به اين صورت در می‏آيند كه خالد هستند ، چقدرند ، آيا خيلی‏
كم هستند يا زيادند و يا خيلی اقل قليل هستند ، آن مطلب ديگری است كه‏
شايد هم همين طور باشد كه افرادی كه به اين شكل در می‏آيند كه خالد هستند
و ديگر بيرون آمدن برای آنها نيست عده‏شان خيلی زياد نباشد ، ولی البته‏
افرادی وجود دارند .
البته اينجا يك احتمال ديگر هم هست و آن اينكه مخاطب فقط همين اهل‏
جهنم باشند ، . . . ( 2 ) در ميان اهل جهنم هستند كسانی كه به دليل‏

پاورقی :
. 1 نبأ / . 23
. 2 ( افتادگی از نوار است . )